وداع وحدت‌بخش، معنادار و اخلاقی مردم با مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، نیازمند تجزیه و تحلیل اصحاب سیاست و اندیشه، جامعه‌شناسان و اهالی فرهنگ و رسانه است. واکاوی ابعاد، اجزا و اضلاع حضور میلیونی مردم حاوی و حامل پیام‌های مهمی است که شناخت آن به تقویت پایه‌های وحدت و انسجام ملی کمک شایسته‌ای خواهد کرد.
از همان نخستین دقایق انتشار خبر انتقال ایشان به بیمارستان که به همراه تنی چند از اعضای دولت در بیمارستان شهدای تجریش حضور یافتیم، با اجتماع دوستداران هاشمی مواجه شدیم. حضور فوج مردم در جماران، نشان‌دهنده عمق باور به مردی بود که دلبسته رهبر فقید جمهوری اسلامی بود و به دستور امام امت، در جماران و نزدیک امام اقامت گزید و دست آخر روحش در جوار امام آرام گرفت.
اگر فقدان یار دیرین انقلاب، ابتدا موجی از دغدغه و ناراحتی در فضای ذهنی عرصه اجتماعی و سیاسی کشور پدید آورد، اما مراسم باشکوه و تاریخی تشییع این استوانه مستحکم نظام جمهوری اسلامی امید را در دل میلیون‌ها ایرانی زنده کرد. به‌راستی رمز و راز ابعاد شخصیتی آیت‌الله هاشمی چه بود که در طول پنج دهه فعالیت و حضور پیوسته در همه فراز و فرودهای نهضت انقلاب اسلامی و استقرار نظام پس از آن، به شخصیتی اثرگذار و مورد اعتماد قاطبه ملت تبدیل شد؟
برای یافتن پاسخ، نیازمند رفتارشناسی هاشمی بویژه در بستر زمانی و مکانی همه سال‌های فعالیت او هستیم. ویژگی نخست آن مرحوم، عملگرایی است. از نخستین روزهای آغاز نهضت و مبارزه با رژیم ستمشاهی، آقای هاشمی نقش فعالی در بسیج حوزه­‌های علمیه داشت و بتدریج به یک حامی جدی امام و انقلاب تبدیل شد و در همه صحنه‌های قبل از انقلاب فعالانه حاضر بود. در جریان استقرار و تثبیت نظام و نیز دوران سخت دفاع مقدس، نقش عملگرایانه آیت‌الله هاشمی و حضور خالصانه در کنار امام(ره) بی‌نظیر است. پس از جنگ و رحلت امام نیز پشتیبان و یاور رهبر معظم انقلاب و سکاندار عصر سازندگی و آبادانی ایران شد. در دوران اصلاحات و همچنین در دهه پایانی عمر خود نیز با آنکه در صدر امور اجرایی کشور قرار نداشت اما برخورد و مواجهه او با مشکلات و مسائل کشور برخورد مسئولانه و دلسوزانه بود و این نشان از دلبستگی عمیق او به انقلاب و تحقق آرمان‌های آن دارد.
ویژگی دیگر آیت‌الله هاشمی، مردم‌گرایی بود. او به مردم‌سالاری و لوازم و الزامات آن باور داشت. شاید هیچ شخصیتی در نظام جمهوری اسلامی به اندازه ایشان و در زمان‌های مختلف، خود را در معرض قضاوت رأی مردم قرار نداده است. حتی زمانی که در انتخابات پیروز نشد، عرصه را ترک نکرد و با دریافت پیام مردم، نظر خود را به نظر جمهور ملت نزدیک‌تر کرد و این انعطاف‌پذیری ریشه در باور عمیق او به رأی ملت داشت.
اخلاق‌گرایی ویژگی دیگر آقای هاشمی بود. مجموعه‌ای از خصایص فردی همچون صبر و مدارا، صداقت و صراحت، فداکاری و ایثار از او چهره‌ای اعتماد بخش و امیدآفرین ساخته بود. عشق به قرآن و اهل‌بیت در رفتار او بارز بود. به طوری که در ذکر مناقب و مراثی خاندان عصمت بغض او می‌شکست و اشک می‌ریخت. در این مسیر تألیفاتی نیز از خود به یادگار گذاشت. اما مهم‌ترین ویژگی آیت‌الله هاشمی را می‌توان تعادل و پرهیز از حرکات افراط و تفریطی دانست. به گمان من او لنگر اعتدال در تمام دهه­‌های پس از انقلاب و عامل توازن قدرت در بین گروه‌های سیاسی بود. نقش اعتدالگرایانه او هرچقدر به سال‌های پایانی عمر خویش نزدیک شد، پررنگ‌تر و اثرگذارتر شد. بویژه در نیمه دوم دهه هشتاد او با مخالفت‌های علنی خود با سیاست‌های افراط گرایانه، جامعه را به واقع‌گرایی و آگاهی بیشتر سوق داد.
همچنین نگاه استراتژیک و جامع‌نگر به مسائل، پیگیری مداوم تحولات منطقه و جهان، ساختارسازی و نهادسازی و حمایت از کار گروهی و حزبی، آگاهی و تسلط به مبانی فقهی و ترجیح منافع ملی و مصالح عمومی بر منافع شخصی او را به شخصیتی چند بعدی، فراجناحی و مقتدر در ساختار قدرت جمهوری اسلامی تبدیل کرده بود که مورد وثوق همه جناح‌های سیاسی، مورد توجه قدرت­‌های1نطقه‌ای و جهانی، یاور همیشگی امام و رهبر معظم انقلاب و همراه و پشتیبان مردم قرار گرفت.
در یک کلام می‌توان او را به معنای واقعی کلمه یک سیاست ورز اخلاقگرا، یک مصلح اعتدالگرا و یک مدیر عملگرا نامید، چنانکه در سال‌های حیات خود جز به اعتدال، اخلاق، وحدت، همدلی و همگرایی نیندیشید و مراسم تشییع شکوهمند او، صحنه ماندگار اتحاد و انسجام شد. همان‌طور که در زمان حیات خود حلقه واسط حاکمیت و مردم بود. بارها گفته‌ام که نیازمند بازشناسی رفتار جامعه ایران هستیم. جامعه پیچیده و پیش‌بینی‌ناپذیری که این بار رفتاری هوشمندانه، عقلانی و اخلاقی از خود نشان داد و این پیام روشن را منتقل کرد که مردم قدر بزرگان خود را می‌دانند و حوادث سفید و سیاه و ناملایمات تأثیری در عمق باور آنها ندارد. مردم پیام دادند که اعتدال نیاز عاجل زمانه ماست و تفکر هاشمی نیاز امروز عرصه سیاسی کشور، منطقه و جهان است.
بی‌شک دولت یازدهم و رئیس جمهوری محترم، دکتر روحانی خود را نگاهبان و تداوم بخش میراث گرانسنگ گفتمان و تجربه مدیریتی آیت‌الله هاشمی می‌داند و امیدوار است که از رهگذر سرمایه اجتماعی آن مرد بزرگ، اعتماد عمومی جامعه را ارتقا ببخشد و امید را در دل مردم شریف این مرزوبوم زنده نگاه دارد. چرا که بزرگ‌ترین سرمایه دولت و آقای روحانی اعتماد، رضایت و مشارکت عمومی مردم است. پیام مردم به روحانی این است که مردم پشتیبان اعتدال هستند و روحانی هوشمندانه، با انتخاب مشی اعتدال ادامه دهنده راه هاشمی خواهد بود.

*روزنامه ایران