مدیریت آموزش عالی از دیدگاه آیت‌الله هاشمی رفسنجانی - مقاله دکتر فریدون رهنمای رودپشتی- یاسر هاشمی بهرمانی -دکتر فاطمه حمیدی فر
دکتر فریدون رهنمای رودپشتی- یاسر هاشمی بهرمانی -دکتر فاطمه حمیدی فر
مقدمه
متأسفانه تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی و در نظام‌های حکومتی پیشین، شکل‌گیری نظام آموزشی کشور (و به‌ویژه نهاد آموزش عالی) بیشتر در راستای اجرای استعمار جدید در این سرزمین و با هدف ایجاد وابستگی فکری و فرهنگی به بیگانگان (به‌خصوص در میان نخبگان و فرهیختگان) بود؛ لذا با وجود گذشت سالیان متمادی از عمر دانشگاه‌ها، حرکتی مستمر و پایا برای خودکفایی صورت نگرفت و کشور روزبه‌روز به بیگانگان و استعمارگران وابسته‌تر شد و از رشد نیروهای سالم، کارآمد و کادر علمی مستقل و خودکفا در دانشگاه‌ها ممانعت به عمل آمد و درعین‌حال، نیروهای متعهد و توانمند تربیت‌شده در این میان نیز، کمتر مجالی برای ارائۀ تخصص خویش برای خدمت به منافع کشور یافتند. کشور ما هیچ‌‌گاه به‌طور رسمی مستعمرۀ کشور دیگری نشد، اما ضعف و فتوری که طیّ سالیان دراز بر جامعه حاکم شده بود باعث شد کشورهای بیگانه تا سال‌ها با برتری در حوزۀ علم و فناوری در تمامی عرصه‌های حیات سیاسی و اجتماعی ما حضور داشته باشند. روشنفکران نخستین سؤال را دربارۀ علت عقب‌ماندگی شرق و پیشروی غرب پرسیدند و هریک به راهی رفتند. عده‌ای با نفی تمامیت مدرنیتۀ غربی در برابر موج نوخواهی ایستادند. عده‌ای دیگر بدون توجه به شرایط فرهنگی، فکری، دینی و سابقۀ تمدنی ما خواستار نفی تمامی آن چیزی شدند که به نام سنت شناخته می‌شد؛ اما دراین‌میان شکننده‌ترین و نحیف‌ترین گروهْ آنانی بودند که ازسویی دل در گرو دین داشتند و معارف و آموزه‌های آن را حیات‌بخش برای همۀ انسان‌ها می‌دانستند و ازسوی‌دیگر نمی‌خواستند تحول عظیمی را که در جهان صورت گرفته بود نادیده بگیرند. این جریان را به‌نحو عام می‌توان روشنفکری دینی خواند. آیت‌الله هاشمی رفسنجانی دغدغه‌هایی از این جنس داشتند که چه باید بکنند که جامعۀ ایرانی هم جریان روشنفکری را به نام هدایت‌گری دینی در چارچوب اسلام، از خیز‌ها و خیزش‌ها و توفندگی‌هایی که لازمۀ جریان روشنفکری است باز ندارند، هم بهگونهای تراز‌مند و صحیح و برابر با معیار‌های شرع، به پیشرفت و پیشتازی و پیشاهنگی آن کمک کنند.
باتوجه‌به اینکه یکی از آفت‌های نظام آموزش عالی کشور ضعف و نابسامانی در روشنفکری دینی و عدم دسترسی همگانی به مراکز علمی و دانشگاهی بود، بعد از انقلاب اسلامی آیت‌الله هاشمی تأسیس دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه‌های علمیکاربردی را، با هدف آفت‌زدایی از این مراکز و استفادۀ بهینه از توان این معهدهای علمی برای تحقق اهداف بلند انسانی و اسلامی در اولویت کار خود قرار دادند. درحقیقت آیت‌الله هاشمی تلاش داشتند با ارتقای دسترسی همۀ اقشار جامعه به امکانات دانشگاهی جامعۀ اسلامی و ایرانی از ثمرۀ این امر بهره‌مند شود.
«آن موقع سخن‌گفتن از دانشگاه آزاد اسلامی کفر تلقی می‌شد که می‌گفتند نباید غیردولتی باشد. امام با حمایت معنوی و با کمک مادی راه را برای تأسیس این دانشگاه باز کردند.» (۱۲/۱۱/۱۳۸۸) روز ۳۱ اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۶۱ آیت‌الله اهاشمی رفسنجانی در خطبۀ نماز جمعۀ تهران برای اولین بار از طرحی به نام دانشگاه آزاد اسلامی سخن گفت. درحقیقت، سخنان ایشانْ نتایج رایزنی‌هایی بود که او و دکتر عبدالله جاسبی برای راه‌اندازی دانشگاه آزاد اسلامی انجام داده بودند.
دکتر جاسبی می‌گوید:
جناب آقای هاشمی رفسنجانی، اساسنامۀ این دانشگاه و طرح آن را خدمت حضرت امام رضوان‌الله تعالی علیه عرض کردند و حضرت امام درحقیقت با تأیید و کمک ۱۰ میلیون ریالی خود، پایۀ اولیه و اصلی این دانشگاه را پی‌ریزی کردند … بزرگترین حمایتی را که همواره این دانشگاه داشته، این است که شروع کارش چه ازنظر مادی و چه ازنظر معنوی با دست مبارک امام (ره) بوده است.
براساس بیانات و آثار ایشان، ضرورت ایجاد دانشگاه آزاد اسلامی و توسعۀ دانشگاه پیام نور و مراکز علمیکاربردی را در نگاه ایشان می‌توان چنین برشمرد:
فراهم‌ساختن محیط آرام و آزاد برای تحصیل علم و تحقیقات علمی؛
توجه جدی به حفظ روحیۀ آزاداندیشی و آگاهی سیاسی و انقلابی؛
حرکت برای خودکفایی، خوداتکایی و حمایت مادی و معنوی از اختراع و ابتکار؛
ارتقای سطح آگاهی‌ـ استقلال و عدم وابستگی فکری به قدرت‌های استعمارگر؛
کسب ویژگی‌های لازم توسط دانشجویان ازجمله تعهد در یادگیری صحیح علم و اخلاق، خودباوری، سعی و جدیت در رشد همه‌جانبۀ علمی، دلسوزی و اصلاح‌طلبی، حفظ نظم و انضباط، تلاش برای کسب معرفت صحیح دینی، حمایت از انقلاب و اسلام و داشتن نشاط سیاسی و علمی.
ایشان بر نشاط، اجتهاد، جدیت، نظام‌سازی و نظریه‌پردازی علمی در راستای پاسخگویی به احتیاجات مادی و معنوی، دینی، انقلابی و ملی کشور و آحاد آن و نفی آفت‌های پیشینی و غرب‌محورانه و استعماری دانشگاه‌ها، تأکید خاص داشت. در این راستا ایشان اظهار داشتند که:
در کلاس‌های درسی و آزاداندیشی اجازۀ کارهای متعصبانه و ارتجاعی را ندهید و ازسوی‌دیگر کاری نکنید که عواطف انسان‌های متعهد جریحه‌دار شود. هیچ کشوری از سانسور و تحمیل افکار به مردم و دانشجویان به جایی نمی‌رسد. قطعاً هر کسی به هر جا رسیده، از فضای آزاد بوده است. ”فبشر عبادی الذین یستمعون القول و یتبعون احسنه“ را باید تابلوی محیط‌های دانشجویی کرد. از ”لا إِکراهَ فِی الدّین“. [البقرة: ۲۵۶] آزادی بیان و رفتار و کردار برداشت می‌شود، نه خفقان.
در حال حاضر جایگاه مدیریت توسعۀ نظام آموزش عالی کشور در تحولات اقتصادی و اجتماعی جامعه بیش از گذشته قابل تعمق است. بهطوریکه به‌مثابۀ مدیریت چشم‌انداز فردا، افق‌های روشن و متعالی آینده را نوید می‌دهد. رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظامْ نیاز را موتور محرّک در زندگی انسان‌ها خواند و با اشاره به نیاز واقعی کشور به مراکز دانشگاهی، گفت: «در عصر علم و توسعۀ دانش، گسترش کمی و کیفی دانشگاه ضرورتی انکارناپذیر است.» در این مقاله با استفاده از روش تحقیق توصیفی ازطریق مطالعۀ اسنادی به ترسیم نقش مؤثر آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در مدیریت توسعۀ آموزش عالی کشور به‌مثابۀ مدیریت چشم‌انداز فردا به بحث گذاشته شده است.
چشم‌انداز آموزش عالی ازمنظر آیت‌الله هاشمی رفسنجانی
نقش محوری دانشگاه‌ها و نظام آموزش عالی در شکل‌گیری و رهبری تحولات و توسعۀ پایدار انکارناپذیر است و برای تدوین و دسترسی صحیح به آینده‌ای درخور، نگاه ملت‌ها و تکیۀ دولت‌مردان به دانشگاه‌ها دوخته شده است. دانشگاه پایدار سازمانی است که در اجرای وظایف آموزش، پرورش و خدمات‌رسانی به‌دنبال ترویج و مشارکت در کاهش اثرات منفی محیطی، اقتصادی، اجتماعی و بهداشتی ناشی از استفاده از منابع است و رهبری جامعه را برای انتقال به سبک‌های پایدار زندگی بر عهده دارد. آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، درخصوص اهمیت علم در رهبری مؤثر جامعه گفت: «جوهرۀ انسانی و مایۀ تفاوت انسان با دیگر مخلوقات، همین است که بشر با دانش همراه است.» ایشان با توضیح روند تدوین، تصویب و ابلاغ سیاست‌های کلی و سند چشم‌انداز، توسط مجمع تشخیص و رهبری، گفت: «ویژگی آن توسعۀ دانش‌محور است که بهترین گزینه برای دانش‌محوری کشور، دانشگاه‌ها هستند.» ایشان با تأکید بر اینکه براساس سیاست‌های کلی نظام و چشم‌انداز ۲۰ ساله، توسعه باید دانش‌محور و دانش‌بنیان باشد، گفت: «دانشگاه آزاد اسلامی در این زمینه نیز پیشقدم شده است، بهطوریکه با گسترش مراکز رشد و پارک‌های علم و فناوری، توانسته نقش مهمی در تولید علم کشور داشته باشد.» ازآنجایی‌که فرایند تحول از دانشگاه‌ها شروع می‌شود و ازیک‌سو با تولید دانش و اطلاعات، امکان تولید تجهیزات و امکانات جدید به وجود می‌آید و محصولات متنوع تولیدی جهان نتیجۀ عملی فرایند تولید دانش و تجهیزات تخصصی هستند و ازسوی‌دیگر با تغییر فضای فرهنگ و اقتصاد و اجتماع و ایجاد تحولات بعدی که در اثر افزایش ذخیرۀ دانش بشر صورت می‌گیرد، مجدداً این دانشگاه‌ها هستند که فرایند تغییر و تحول اجتماعی و اقتصادی و انعطاف‌پذیری لازم را برای تطبیق خویش با اوضاع موجود و ساختن آینده دارند. رئیس هیئت مؤسس و هیئت امنای دانشگاه آزاد اسلامی، استفاده از ظرفیت دانشگاه آزاد اسلامی را مهم می‌دانست: «باید از سرمایه‌های مردمی این دانشگاه برای تقویت جایگاه اسلام، ایران و انقلاب اسلامی استفاده کرد.» و تأکید داشت: «مردمی‌بودن دانشگاه آزاد اسلامیْ افتخاری برای کشور است و دانشگاه آزاد اسلامی راهی است که هیچ طالب علمی مجبور نیست دست از تحصیل بکشد.» ایشان همچنین به‌جد معتقد بودند که: «به هر میزان افراد عالم و آگاه در جامه بیشتر باشد، می‌توانند مسائل خود را به‌خوبی حل کرده و گامی در جهت توسعۀ کشور باشند.»
امواج تغییر در چشم‌انداز آموزش عالی را می‌توان در فرایند تحول تاریخی ملت‌ها دسته‌بندی کرد. می‌توانیم موج اول را دوره‌ای بدانیم که نهادهای آموزش عالی دولتی بودند و به‌صورت سنتی به تربیت نخبگان و تولید دانش محض پایه‌ای براساس برجستگی‌های خاص اخلاقی و اجتماعی می‌پرداختند و تربیت‌شدگان این دانشگاه‌ها نیز اغلب مناصب دیوانی و دولتی را به دست گرفته و از خانواده‌های مرفه بودند. دانشگاه‌ها در مراکز قدرت قرار داشتند و تأمین مالی آن‌ها اغلب ازطریق بودجه‌های دولتی صورت می‌گرفت. در راستای این تفکر ایشان متذکر شدند که:
در آن سال‌ها آموزش عالی و تحصیلات تکمیلی به همۀ مردم کشور قابل‌تعمیم نبود و در این زمینه مشکل جدی و اساسی داشتیم. اوایل که ما این دانشگاه را تأسیس می‌کردیم، معمولاً کسانی با توسعۀ دانشگاه مخالف بودند و فکر می‌کردند که لازم نیست تحصیلات عالی عمومی شود و بهتر است در سطوح خاصی بماند، که این تفکر درست نبود.
ایشان در ضرورت ایجاد دانشگاه آزاد اسلامی می‌فرمایند:
مسائلی برای امروز و مسائل فراوان‌تری برای فردا و فرداهاست. امروز کشور در شرایطی است که دانشگاه آزاد اسلامی می‌تواند گام‌های مؤثری بردارد. در یک مقطع مشکل بزرگ جامعه را حل کردیم که آن افزایش ظرفیت دانشجویی و پذیرش استادان فراوان برای موقعی بود که نیاز ضروری جامعه بود. اگر این کار را نمی‌کردیم، بحران در کشور قطعی بود. اگر متانت مردم بحران را مهار می‌کرد، اتلاف منابع اسلامی و هدردادن این استعدادها بزرگترین ظلم تاریخی بود که در کشور اتفاق می‌افتاد. الحمدلله دانشگاه آزاد اسلامی توانست این مشکل را حل کند.
و هچنین تأکید داشتند که: «دولت‌ها حتیٰ اگر می‌خواستند، محدودیت بودجه‌ای برای گسترش دانشگاه داشتند که دانشگاه آزاد اسلامی در آن شرایط به کمک کشور و انقلاب آمد.»
موج دوم زمانی شروع شد که نهادهای بخش خصوصی توان و تمایل حضور در تولید آموزش عالی را به دست آوردند و حکومت‌ها نیز به سطحی از بلوغ رسیدند که به بخش خصوصی در این زمینه اجازۀ فعالیت دادند. دانشگاه‌های جدید منابع مالی خود را متنوع ساختند و نحوۀ اداره‌کردن متفاوت دانشگاه‌ها، فرایندهای آموزشی را دستخوش تغییر کرد. این فضا فرصت بهره‌برداری اقشار بیشتری را در جوامع از آموزش عالی به وجود آورد و همین روند توسعه و رشد اقتصادی کشورهای جهان سوم را با بهره‌برداری از این فرایندها و محصولات جدید امکان‌پذیرتر کرد. رفته‌رفته جمعیت بزرگ‌تری از خدمات آموزش عالی برخوردار شدند و بیداری اجتماعی توانست در جوامع یکپارچه‌شدۀ جهانی سیل تقاضای توده‌ای برای آموزش عالی را رقم بزند. دراین‌بین، آیت‌الله هاشمی رفسنجانی با طرح تأسیس دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاه‌های علمیکاربردی و پیام‌نور به این تقاضای گستردۀ آموزش عالی پاسخ دادند. در این زمینه ایشان می‌فرمایند:
حقیقتاً دانشگاه آزاد اسلامی یک جرقۀ خدایی بود که آن زمان به‌دلیل نیاز به فکر مسئولان افتاد و استقبال و حمایت امام از این برنامه، کار را برای مسئولان آسان کرد. یک ضرورت انکارناپذیر در آن مقطع بود که ظرفیت دانشگاهی کشور خیلی کم و نیاز دانشجویی بسیار بالا بود. فضای دانشگاهی هیچ تناسبی با جامعه نداشت. اگر می‌خواست در روی همان پاشنه بگردد، کشور محکوم به عقب‌ماندگی و وابستگی بود.
موج سوم تولید آموزش عالی زمانی شکل گرفت که در فضای شدیداً رقابتی عرضه و تقاضای مؤثر و مناسب، می‌بایست ابزار توزیع و عرضۀ آموزش عالی را عوض کرد و برای پاسخ به تقاضاهای محلی و منطقه‌ای اقدامات اساسی کرد. این موج به بومی‌کردن دانش، پاسخ به تقاضاهای منطقه‌ای و بومی و نیز تأمین نیازهای تخصصی غیرملی و جهانی انجامید و نهادهای متنوعی را با اشکال رقابتی در مباحث آموزشی، مدارک تحصیلی و مفاهیم آموزشی و تقریباً موفق در شکستن محدودیت‌های جغرافیایی، به وجود آورد. در این راستا ایشان می‌فرمایند: «افتخار این دانشگاه است که وقتی رؤسای دانشگاه‌های جهان دور هم جمع می‌شوند تا نمونۀ موفق را معرفی کنند، رئیس این دانشگاه را رئیس شورای خود می‌کنند. این در شرایطی است که در این نشست رقابت هم شدید است.»
تشخیص نیاز در برنامه‌ریزی توسعۀ آموزش عالی ازمنظر آیت‌الله هاشمی رفسنجانی
آنچه از بررسی تحول تقاضا برای آموزش عالی به دست می‌آید، روند روبه‌افزایشی است که در کلیۀ کشورهای جهان مشاهده می‌شود. آموزش عالی کم‌کم از ماهیت وجودی کالای لوکس و مخصوص خانواده‌های مرفه بیرون رفته، به‌صورت یک کالای ضروری خودنمایی مینماید و الزام تحصیل فرزندان را تا سطوح عالی ایجاب می‌کند. ایشان درمورد توسعۀ آموزش عالی در کشور در سال‌های اول انقلاب، اظهار داشت: «انقلاب نوپا، جنگ تحمیلی و تعطیلی برخی از دانشگاه‌های دولتی سبب شده بود تا دولت نتواند به نیاز آن زمان مخاطبان تحصیلات دانشگاهی که نیازی ضروری و به‌حق بود، پاسخ دهد.» ضرورتاً افزایش تقاضا برای آموزش عالی حتیٰ در شرایطی که این آموزش منجر به تولید شغل نیز نگردد، گریبان‌گیر جهان قرن بیست‌و‌یکم شده است. ایشان در راستای اهمیت نظام آموزش عالی و دانشگاه بر سیستم‌های محیطی و اجتماعی و توسعۀ پایدار تأکید می‌کرد: «عدالت آموزشی که دانشگاه آزاد اسلامی خلق کرده در دنیا بی‌نظیر است.»
در آموزش توسعۀ پایدار مالکیت دانش در اختیار مدرس و دانشجو است تا در ساخت و تحول فرایند آموزشی بهگونهای مشارکت کنند که مشکلات زندگی و تجربیات واقعی به‌عنوان موقعیت‌های یادگیری مورد استفاده قرار گیرد. در راستای فراهم‌ساختن محیط آرام برای تحصیل علم و تحقیقات علمی ایشان معتقد بودند: «دانشگاه باید محیطی آزاد برای کسب علم و دانش و آگاهی باشد و نباید قید و بند امنیتی در محیط دانشگاه‌ها وجود داشته باشد.»
پیش از این، اوضاع خاص فرهنگی، مخصوصاً در کشورهای جهان سوم، تحصیل و اشتغال در بیرون از منزل را برای زنان بسیار دشوار کرده بود؛ اما امروزه مشاهده می‌شود که تعداد زنان در موج‌های حضور در ثبت‌نام‌ها، رقابت در کنکورها، قبولی و حضور در کلاس‌های درس دانشگاهی به‌طور قابل‌توجهی بیشتر شده است و درآینده‌ای نزدیک فضای اشتغال در عرصۀ کارشناسی و مدیریت جوامع که به‌شدت مردانه است زنانه‌تر خواهد شد. ایشان توسعۀ تحصیلات علمی و دانشگاهی خانم‌ها را از دیگر برنامه‌ها و دستاوردهای دانشگاه آزاد اسلامی دانست و گفت: «خانم‌های ایرانی ثابت کردند که از هوش و استعداد خوبی برخوردارند در هر مسابقۀ علمی، از آقایان جلو می‌زنند.» رئیس هیئت امنا و هیئت مؤسس دانشگاه آزاد اسلامی، با برشمردن اثرات تحصیلات خانم‌ها، گفت: «اولاً کسی که تحصیل کرد، در خانه نمی‌ماند و ثانیاً اگر بماند، یک مادر تحصیلکردهْ فرزندان بسیار خوبی تربیت می‌کند.»
روند بومی‌سازی دانشگاه‌ها ازمنظر آیت‌الله هاشمی رفسنجانی
امروزه در کلیۀ مناطق و شهرها و استان‌های کوچک و حتیٰ محروم نیز مؤسسات متفاوت آموزش عالی تأسیس شده است و هریک به سهم خود به تولید نیروی ماهر و متخصص برای تصدی شغل‌های حساس خود می‌پردازند. آیت‌الله هاشمی معتقد بودند که دانشگاه آزاد اسلامی، عدالت جغرافیایی آموزش را در سطح کشور ایجاد کرد:
این دانشگاه با گسترش واحدهای آموزشی خود در سراسر کشور، دسترسی آسان همگان به علم و آموزش را فراهم کرده است و هر فرد علاقه‌مند به تحصیلات دانشگاهی می‌تواند در نزدیک‌ترین محل زندگی خود، به تحصیل علم و دانش بپردازد.
بومی‌شدن دانش و گسترش آن از فضای جهانی به فضای محلی و پاسخ به سؤالات اساسی محلی و منطقه‌ای با وجود اعضای هیئت علمی در دانشگاه‌های مستقر در استان‌ها و مناطق محروم امکان‌پذیر شده و فرصت تعریف و اجرای پروژه‌های بنیادی، توسعه‌ای و کاربردی محلی و منطقه‌ای به وجود آمده است. این فرصت امروزه بسیاری از مسائل حاد مناطق محروم را ریشه‌یابی کرده و در مقابل سایر مناطق توسعه یافته‌تر قدرت چانه‌زنی و رقابت را به این مناطق داده است. آیت‌الله هاشمی رفسنجانی «رضایت علمی مردم» را هدف اصلی تأسیس دانشگاه آزاد اسلامی دانست و گفت:
مردم شهرهای دور که فکر دانشگاه‌داشتن را نداشتند، وقتی کارهای ما را دیدند، آمدند و تقاضا کردند که ما هم موافقت کردیم. چون با هدف ما سازگار بود که می‌خواستیم علم به خانۀ مردم برود … در هر شهری که دانشگاه آزاد وارد شد، یک درجه یا چند درجه سطح زندگی را بالا برده، آگاهی مردم بالا رفته و فرهنگ مردم تقویت شده، توقعات مردم بالا رفته، مردم عمومی فرصت تحصیل پیدا کرده‌اند و حضور استاد و دانشجو در هر شهر عامل مهمی برای آگاهی و توسعۀ انسانی است. این خدمت را دانشگاه آزاد انجام داده و آثار خوبی نشان داده است. کار درستی است که دولت هم دانشگاه‌ها را توسعه بدهد.
نقش محوری دانشگاه در تولید سرمایۀ انسانی مؤثر ازمنظر آیت‌الله هاشمی رفسنجانی
دانشگاه‌ها اصلی‌ترین تولیدکنندۀ سرمایۀ انسانی و تنها پشتیبانی‌کنندۀ چهارچوبی هستند که می‌تواند نیازهای رشد اقتصادی را در یک جامعۀ مبتنی بر دانش تضمین کنند؛ هرچند توزیع برابرتر و عادلانه‌تر امکانات آموزش عالی در کنار بومی‌بودن و بومی‌شدن مهارت‌ها و نتایج تحقیقات دانشگاهی در این راستا توانست جمعیت بزرگ‌تری را زیر پوشش قرار دهد و هم مسائل کاربردی‌تری را درخصوص توسعه و رشد مناطق حل کند. ایشان با تأکید بر اینکه دانشگاه آزاد اسلامی متکی به خواست واقعی مردم است، منفعت عمومی و خدمت به انقلاب، کشور و مردم را از اهداف تأسیس این دانشگاه برشمرد و افزود:
ما از ابتدای کار دانشگاه آزاد اسلامی تاکنون هیچ هدف مادی و انگیزۀ شخصی نداشته و نداریم و تمام تلاشمان برخورداری همۀ مردم از علم و دانش، رشد، توسعه، آبادانی و پیشرفت کشور است.
تولید سرمایۀ انسانی موثرتر و قوی‌تر در حلّ مشکلات رشد و توسعه و دربرگرفتن دامنۀ وسیع‌تری از جمعیت در عرضۀ این تولیدات علمی، ابعاد اصلی مسئلۀ توسعه هستند. همواره توسعۀ بیشتر نیاز به انسان‌های توسعه‌یافته‌تر دارد و هرچقدر سطح دانش و تعداد افراد توسعه‌یافته بیشتر باشد، می‌توان نهادینه و درون‌زاشدن رشد و توسعه را امکان‌پذیرتر قلمداد کرد. ایشان در این مورد تأکید داشتند که:
دانشجویان قشر بسیار بزرگ و ارزشمند جامعه هستند که آیندۀ مدیریت جامعه در اختیار آنهاست و توسعه و اداره کشور معمولاً به دست این گروه از فارغ‌التحصیلان می‌رسد. ما از آن‌ها تقاضا داریم که این موقعیت کنونی را خوب ارزیابی کنند.
دومین بعد در محور توسعۀ سرمایۀ انسانی و تغییر نگاه دانشگاه‌ها در این موضوع مهم، تغییر در نیازهای آموزشی و تربیتی، دانش، مهارت و اشتغال، پیوستگی و به‌هنگام‌سازی ظرفیت‌ها و کیفیات سرمایۀ انسانی افراد در طول دوران زندگی آنهاست. روش‌های سنتی مطالعه در دوره‌های محدود و مجزای زمانی برای به‌دست‌آوردن مدارک متوسطه و دانشگاهی تا قبل از زندگی حرفه‌ای با یک الگوی آموزش و پرورش مادام‌العمر جایگزین شده‌اند. روش یادگیری مادام‌العمر بر یادگیرندگان و نیازهای آن‌ها مبتنی است که براساس ضروری‌بودن برنامه‌ها و تمایل یادگیرندگان، چندین برنامه یا نهاد موازی برای پاسخگویی به این نیازها طراحی و اجرا می‌شود. رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام روش یادگیری مداوم برای زندگی بهتر را دستور قرآن دانست و با اشاره به طرح‌های علمی فراوان در کشور، گفت: «دانشگاهیان و دانشجویان واحدها می‌توانند چون رودخانه‌ها، به اقیانوس دانشگاه آزاد در انجام کارهای علمی و فنی یاری برسانند.» و همچنین تأکید داشتند که:
دانشجوی ایرانی باید تلاش کند تا وارثی صالح برای سرمایه‌های علمی، پژوهشی اسلامش باشد و نباید بگذارد تحجّر و واپس‌گرایی چوب لای چرخ پیشرفت کشور بگذارد و تحت تأثیر دگم‌اندیشی‌های زمانه، از حرکت بایستد. چراکه در این دوره و زمانه، هر توقفی فاصلۀ ما را با قافلۀ علم و تکنولوژی چندبرابر می‌کند.
سومین بعد تغییر در محور توسعۀ سرمایۀ انسانی و نقش دانشگاه‌ها، رشد جاذبه‌های درجه‌بندی و اخذ گواهینامه‌هایی با درجه‌بندی قابل‌قبول بین‌المللی است. در اقتصاد جهانی، بنگاه‌های محلی هرجا هم که کالای خود را تولید کنند، باید محصولات خود را در بازار جهانی و با استانداردهای جهانی به فروش برسانند. آن‌ها همواره با بنگاه‌های خارجی در رقابت هستند و حتیٰ برای دستیابی به بازارهای داخلی مجبورند با بنگاه‌های کشورهای دیگر رقابت کنند. برهمین‌اساس، تقاضا برای اخذ گواهینامه‌ها و درجه‌بندی‌های بین‌المللی روزبه‌روز در حال افزایش است. در این راستا ایشان می‌فرمایند که
استعداد علمی و پژوهشی ایرانیان، چون خورشیدی تابناک بوده و هست که هرازچندگاهی از پس ابرهای تنگ‌نظری و جنگ و جدال‌های بیهوده و بازی‌های مضحک سیاسی درخشیده و باز هم می‌درخشد تا پایه‌های تقسیم‌بندی غیرعادلانۀ دنیا به کشورهای پیشرفته و کشورهای جهان سوم را به هم بریزد.
دانشگاه‌ها با تولید توده‌ای آموزش‌دیدگانْ فضای تفکرِ پیچیده و تقاضای پیچیده‌تر را در جامعۀ در حال تحول و دانش‌مدار امروزی به وجود می‌آورند. دانشگاه‌ها به دانش فرصت می‌دهند تا در چرخه‌های مرکزی و ملی و نیز منطقه‌ای و محلی به محصول تبدیل شود و با تولید دانش بومی جدید امکان هربار تولید محصولات جدیدتر را ازطریق اختراعات، اکتشافات و نوآوری‌های سریع و نهادینه‌شده در اجتماع به وجود می‌آورند. به‌هرحال، فناوری تابعی از سطح سرمایۀ انسانی در جامعه است و با تولید کاربردی‌تر و وسیع‌تر و توزیع برابرتر سرمایۀ انسانی در جامعه و نیز ارائۀ فرصت‌های ارتقای بالاتر، استعدادهای بیشتری تحت آموزش و بهره‌وری قرار می‌گیرند و این خودْ یعنی چرخه‌ای که در آن فناوری و رشد نهادینه و درونی می‌شود. آیت‌الله هاشمی رفسنجانی با اظهار خرسندی از موفقیت‌های دانشگاه آزاد اسلامی در زمینه‌های متعدد علمی در مجامع بین‌المللی، گفت: «یکی از افتخارات این دانشگاه و حتیٰ ایران اسلامی این است که نمایندۀ جمهوری اسلامیْ یک دانشمند دانشگاه آزاد است.»
نتیجه‌گیری
در دنیای امروز دانشگاه به‌لحاظ دربرداشتن جامعۀ نخبگان، در فرهنگ‌سازی و تقویت باورهای ملی و دینی بسیار تأثیرگذار است. هرجامعه‌ای برای رسیدن به توسعۀ پایدار باید در بستر علمی و فرهنگی خود رشد کند. ملاحظاتی که آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در سیاست‌گذاری‌های مدیریت توسعۀ آموزش عالی مورد توجه قرار می‌دادند، در افق چشم‌انداز بیست‌ساله و برنامه‌های توسعه‌ای کشور بیش از هر چیز بر بازشناسی فرهنگ ایرانی و اسلامی و همچنین شناختن الگوهای نمادین و توسعۀ سطح آگاهی مردم در اقشار متفاوت تأکید داشت.
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در اعتلای علمی ایران و تلاش برای بالابردن ارزش علم و دانش و فرهنگ نقشی انکارناپذیر دارند، همان‌گونه که امیرکبیر با پایه‌گذاری دارالفنون در کشور به فکر ارتقای سطح علمی کشور بود، هاشمی رفسنجانی هم با ایجاد یکی از مهم‌ترین مراکز علمی تلاش وسیعی برای افزایش سطح علمی جوانان و نوجوانان کرد. اکنون سطح سرانۀ مطالعه کشور ما به ۱۳ دقیقه رسیده که رقمی بسیار یأس‌برانگیز و خطرناک است؛ باید تلاش کرد ایران از این خطر دور شود. گفتمان هاشمی رسیدن به رفاه و توسعه از مسیر اعتدال بود و هیچ منافاتی با نگاه اسلام نداشت. هاشمی تلاش کرد ازطریق مذاکره با دنیایی که علیه کشورمان موضع سرسختانه‌ای گرفته بود؛ مسیر را با گفتمان اعتدالی به‌سمت موفقیت در مسئلۀ برجام تغییر دهد. در بهمن ۱۳۹۵ رئیس وقت دانشگاه آزاد اسلامی در جلسۀ هیئت امنای این دانشگاه با بیان اینکه آیت‌الله هاشمی رفسنجانی خدمات بزرگی به ایران کرده‌اند، فرمودند: «حتیٰ اگر ایشان کار دیگری به‌جز تأسیس دانشگاه آزاد اسلامی نکرده بود، باز هم این کار بسیار بزرگی است و وجود دانشگاه صدقۀ جاریه برای ایشان خواهد بود.» دکتر میرزاده در بخش دیگری از سخنان خود با بیان اینکه ارتقای رتبۀ ایران به جایگاه شانزدهم در تولید جهانی علم متأثر از وجود دانشگاه آزاد اسلامی است، گفت:
جای بسی خرسندی است که دانشگاه آزاد اسلامی امروز جزو ۲۰۰ دانشگاه برتر دنیا در تولید علم قرار گرفته است … این در حالی است که این تولید علم تنها توسط ۳۹ واحد بزرگ و جامع دانشگاه آزاد اسلامی که مجری دورۀ تحصیلات تکمیلی‌اند صورت گرفته است و انشاءالله سایر واحدها هم بتوانند در این فرایند فعال‌تر حاضر شوند.
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در یکی از سفرهای خود به استان کرمان، در هفتمین نشست هماهنگی و پایش امور استان‌های دانشگاه آزاد اسلامی با اشاره به پیشرفت‌های این دانشگاه، فرمودند: «این لطف خداوند بود که برای حل معضل تحصیلات جوانان و بالابردن اعتبار علمی کشور، به فکر تأسیس دانشگاه آزاد اسلامی بیفتیم که امروزه علاوه‌بر حضور در سراسر کشور، در خارج از ایران نیز دفتر و واحد دارد.» رئیس هیئت امنا و هیئت مؤسس دانشگاه آزاد اسلامی با تأکید بر کم‌کردن بروکراسی‌های اداری، فرمودند: «تلاش کنید از بین طبقات دانشجویان و استادانی که تفکرات و تحصیلات خوبی دارند، کادری علمی و قوی در دانشگاه آزاد تشکیل شود.» ایشان سند چشم‌انداز بیست‌سالۀ نظام را ترسیم آیندۀ کشور بر محور دانش دانست و فرمود: «براساس آن سند بالادستی، شرکت‌های دانش‌بنیان را در دانشگاه آزاد اسلامی تأسیس کردیم تا طرح‌های علمی استادان و دانشجویان به مرحلۀ تولید انبوه و تجاری‌سازی برسند.»
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی با تأکید بر اهمیت نگاه علمی به مسائل، به معضل آب در آیندۀ کشور و توجه به آبیاری علمی تحت فشار و ترویج کشت‌های گلخانه‌ای اشاره کرد و گفت: «دانشگاه آزاد اسلامی با ۷۵۰۰ آزمایشگاه و ۳۵۰۰ کارگاه که در سراسر کشور دارد، می‌تواند به شکل میدانی وارد مسائل علمی شود.»
دانشگاه علمیکاربردی دستاوردی دیگر از ایشان بود که در سخنرانی ایشان در دیدار اعضای هیئت مدیرۀ انجمن صنفی دانشگاه‌های علمیکاربردی کشور با یادآوری اوضاعِ زمان تأسیس این دانشگاه در سال ۱۳۷۱ فرمودند: «توجه به تخصص‌های کاربردی و اتکا به مردم، دو ویژگی این دانشگاه مخصوصاً در شرایطی بود که صف کنکور خیلی طولانی بود.» ایشان در آن سخنرانی یک‌میلیون‌و‌نیم فارغ‌التحصیل دانشگاه علمیکاربردی را سرمایه‌ای ارزشمند برای جامعه دانسته و فرمودند: «ارتقای کیفی سطح تحصیلات مدیران و کارمندان بخش غیردولتی از اهداف این دانشگاه بوده است.» همچنین در سخنرانی‌ای در سال ۱۳۹۳ ایشان با اشاره به اهداف تأسیس دانشگاه جامع علمیکاربردی، فرمودند: «یکی از اهداف ما در شورای عالی انقلاب فرهنگی برای این تصمیم، استفاده از تجربیات متخصصان در جهت توسعۀ علمی کشور و تقویت پیوند صنعت و دانشگاه بود.»
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در دیدار با رئیس و معاونان دانشگاه علمیکاربردی، تعداد زیاد فارغ‌التحصیلان این دانشگاه را در طول ۲۲سال فعالیت آموزشی برای کشور ایران که مردم و به‌خصوص جوانانش مشتاق به تحصیلات دانشگاهی هستند، بسیار خوب دانست و درعین‌حال گفت: «یکی از ویژگی‌های مطلوب دانشگاه علمیکاربردی این است که می‌تواند به تناسب فعالیت‌های صنعتی و اقتصادی مناطق مختلف کشور گسترش یابد.»
رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام، با یادآوری چرایی و چگونگی تصویب تأسیس این دانشگاه در دولت سازندگی، در سال ۱۳۷۱، فرمودند: «یکی از اهداف ما در شورای عالی انقلاب فرهنگی برای این تصمیم، استفاده از تجربیات متخصصان در جهت توسعۀ علمی کشور و تقویت پیوند صنعت و دانشگاه بود.» همچنین فرمودند : «یکی از خوشحالی‌های ما تأسیس این دانشگاه بود که فکر می‌کردیم تحولی از لحاظ مهارت در نیروی کار کشور ایجاد می‌کند.»
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، با توضیح دو هدف تکاملی تأسیس دانشگاه آزاد اسلامی و سپس دانشگاه علمیکاربردی، گفت:
اکنون که دانشگاه آزاد با تأسیس مراکز رشد در سراسر کشور برای تجاری‌سازی ابتکارات و اختراعات استادان و دانشجویان برنامه‌ریزی کرده است، فرصتی است که دانش و مهارت با همکاری این دو دانشگاه که کاملاً غیردولتی‌اند، جدی گرفته شود تا توسعۀ دانش‌بنیان سرعت گیرد که راه خوبی برای اشتغال تحصیل‌کرده‌ها و به تبع آن توسعۀ عالمانه، مستحکم و پایدار کشور است.
ایشان با تأکید بر اهمیت تحقیق و پژوهش برای کشور و با پاسخ به تقاضای محمد اخباری رئیس دانشگاه جامع علمی‌کاربردیِ وقت، برای تعامل دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه علمی کاربردی در کشور، فرمودند: «همکاری مراکز علمی و دانشگاهی در هر سطحی برای کشور مفید است. باید زمینه‌ها و طرح‌های همکاری‌های بیشتر دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه علمی کاربردی فراهم شود.»
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی با استقبال از ایجاد و تقویت ارتباط علمی و آموزشی میان دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه علمیکاربردی، خطاب به رئیس این دانشگاه فرمودند: «باید زمینه‌ها و طرح‌های همکاری‌های بیشتر این دو دانشگاه را مشخص کنید و به صورت مکتوب پیشنهاد دهید تا زمینه‌های تحقق این ارتباط فراهم شود.»
رئیس هیأت مؤسس و هیأت امنای دانشگاه آزاد اسلامی با تشریح برنامه‌های تازۀ این دانشگاه برای تعمیق تحقیقات علمی و پژوهشی و با تأکید بر لزوم تشویق مخترعان و مبتکران، فرمودند: «مراکز رشد را برای ارزیابی ابتکارات دانشجویان و تجاری‌سازی آن‌ها تأسیس کردیم تا با ضمانت وام‌های بانکی از این طرح‌ها پشتیبانی نماییم.»
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی همچنین تأسیس واحدهای مجازی را یکی از برنامه‌های بسیار موفقیت‌آمیز این دانشگاه دانست و گفت: «مطمئناً ایرانیان را از سراسر کشور و جهان جذب مینماید که بدون حضور در کلاس‌های درسی و با استفاده از شیوه‌های نوین آموزش می‌دهد.»
هرچند دانشگاه‌ها همواره در فرایند رشد و توسعۀ اقتصادی نقش محوری را بازی کرده‌اند، چالش بزرگِ بیکاری عمومی و بیکاری فارغ‌التحصیلانْ یکی از مهم‌ترین عوامل پیش روی دانشگاه‌هاست که دربارۀ کارایی آن‌ها تردید به وجود می‌آورد. غالباً این‌موضوع بسیار بااهمیت است که وقتی دانشگاه‌ها تولیدکنندۀ سرمایۀ انسانی هستند و نیروی متخصص و ماهر تولید می‌کنند، باید پیش‌بینی صحیح و برنامه‌ریزی دقیقی هم در این زمینه داشته باشند، زیرا همواره این‌گونه نیست که بازار بتواند با تخصیص رقابتی کلیۀ فارغ‌التحصیلان آن‌ها را به اشتغال درآورد، بلکه در این زمینه ضرورت حضور و دخالت دولت‌ها و دانشگاه‌ها در فرایندهای تولید سرمایۀ انسانی و نیروهای اساسی و کاهش تنش‌های اجتماعی و زیان بیکاری ازطریق سیال‌کردن بازار کار است.
ایشان اشتغال و تقویت تولید و ارتقای بهره‌وری را یکی از اقدامات ضروری مسئولان بخش‌های مختلف کشور دانست و گفت: «باید از ظرفیت‌های دانشگاهی کشور برای افزایش علمی اشتغال بکوشیم که رونق اقتصاد و رشد اقتصادی مطلوب در گرو پیوند علم و عمل بهتر و سریع‌تر به دست می‌آید.»
رئیس هیئت امنا و هیئت مؤسس دانشگاه آزاد اسلامی، با تبیین برنامۀ دانشگاه برای پرداخت وام به دانشجویان، استادان و مخترعان و مبتکران در شرکت‌های دانش‌بنیان، گفت: «یکی از مبانی کارهای ما کم‌کردن مشکلات مردم است و اگر شرکت‌های دانش‌بنیان گسترش یابند، اشتغال‌آفرینی رونق می‌گیرد.»
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، تجاری‌سازی طرح‌ها و ابتکارات مخترعان جوان دانشجو و نیز استادان را در قالب تأسیس شرکت‌های دانش‌بنیان ممکن می‌دانست و می‌گفت: «براساس دانش، مشکلات صنعت و کشاورزی ما و مشکل بیکاری جوانان بسیار کم می‌شود.»
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی با کارنامه‌ای درخشان در تأسیس دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه جامع علمیکاربردی و پیام‌نور برای ارتقای علمی جمهوری اسلامی ایران همواره بر همکاری این دانشگاه‌ها تأکید داشتند تا کشور بتواند مسیر رشد و تعالی علمی را بپیماید.
منابع
سند چشم‌انداز بیست‌سالۀ ایران، وبگاه مجمع تشخیص مصلحت نظام، کمیسیون علمی فرهنگی، شورای تخصصی فناوری، قابل دسترسی در:
http: //www.iranfannavary.com
http://rafsanjani.ir/
http://www.ana.ir/news
https://www.jamaran.ir/fa/tiny/news-137545
http://www.irna.ir/fa/News/82381453
https://fa.wikiquote.org/wiki
[۱] . استاد و عضو هیئت‌علمی واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی.