پیش از پیروزی انقلاب و در دوران مبارزه، به ویژه در سالهای آخر رژیم شاه، رسیدگی به وضعیت خانواده شهدای مبارز و خانواده زندانیان سیاسی، برای ما در حکم یک تکلیف شرعی و انقلابی بود. برای این کار هم سازماندهی مردمی خوبی داشتیم، امام هم بر پیگیری این امور تاکید داشتند. البته رژیم از این گونه کارها به شدت ممانعت می‌کرد و اگر مطلع می‌شد، برای افراد دست اندرکار این موضوع، پرونده سازی می‌کرد و در مواردی برخی از همین افراد را به زندان نیز انداخت. با پیروزی انقلاب و افزایش تعداد شهدا، رسیدگی جدی‌تر به وضعیت خانواده آنها و رفع نیازهایشان یک ضرورت بود. جدای از اینها کسانی نیز بودند که یا در دوران مبارزه و یا در روزهای انقلاب، در این راه معلول و آسیب دیده شده بودند و اکنون نیازمند درمانهای پزشکی خاص بودند و یا شرایط نگهداری ویژه‌ای داشتند که توجه به آنها را حتمی می‌ساخت. البته اقداماتی برای این  اشخاص از طریق کمیته امداد، صورت می‌گرفت، ولی کافی و جامع نبود.

     سرانجام امام، خودشان پیشقدم شدند(1) و در اطلاعیه‌ای که خطاب به آقای مهدی کروبی در تاریخ 25 اسفند  1358، صادر کردند با اشاره به اینکه: "نهضت اسلامی و پیروزی انقلاب اسلامی، مرهون فداکاری قشرهای مختلف ملت است که در صف اول باید شهدای انقلاب رحمة‌الله علیهم و کسانی که در این راه معلول و آسیب دیده شده‌اند، محسوب داشت"، تاکید فرمودند: "لهذا باید رسیدگی کامل به خاندان شهدا و به آسیب دیدگان و معلولین در این راه چه در حال انقلاب و چه قبل و بعد از آن به نحو احسن و با مراعات احترام آنان بشود" و بعد هم دستور دادند سازمانی به سرپرستی آقای کروبی و هیأتی از معتمدین متدین و آگاه و آشنای بدین گونه امور تاسیس شود و شورای انقلاب را نیز موظف فرمودند که برای این امر مهم، بودجه کافی تصویب نماید. همچنین از دولت و متصدیان امر خواستند در زمینه‌های فرهنگی، اقتصادی، اداری و اجتماعی برای این قشر، اولویت قائل شوند و اسباب مسافرت و مخارج معالجه آن دسته از معلولین را که به تائید پزشکان لازم است برای معالجه به خارج از کشور بروند، فراهم نمایند.

     در پی صدور این اطلاعیه، شورای انقلاب چگونگی رسیدگی به وضعیت خانواده شهدا و معلولین انقلاب را در دستور کار خود قرار داد و با بررسی طرحها و پیشنهادهایی که ارائه شده بود، تاسیس بنیاد شهید را به عنوان یکی از زیر مجموعه‌های سازمان بهزیستی، به تصویب رساند.

منبع: کتاب هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات 58-1357 ، انقلاب و پیروزی، زیر نظر عباس بشیری

*********************************************************

1- این بنیاد با صدور فرمان 10 ماده‌ای امام خطاب به شورای انقلاب و دولت موقت در بیست و دوم اسفند ۱۳۵۸ به منظور رسیدگی به وضع خانواده شهدا و همچنین رسیدگی به امور معلولان و آسیب‌دیدگان انقلاب اسلامی تشکیل شد.

تأسیس این نهاد ضمن آن‌که نشان‌دهنده ارزشگذاری اسلام و نظام اسلامی به شهید و خانواده شهداست با توجه به نقش بی‌بدیلی که این نهاد در زمان جنگ تحمیلی و پس از آن ایفا می‌کرد، از آینده‌نگری و ژرف‌اندیشی امام(ره) نشان دارد.

این بنیاد ابتدای تاسیس به‌عنوان یکی از ارگان‌ها و سازمان‌های وابسته به دولت بود که به‌عنوان یک نهاد انقلابی، وظایف خود را انجام می‌داد، اما در خرداد 1359 شورای انقلاب، الحاق بنیاد شهید به سازمان بهزیستی را تصویب کرد.

با آغاز حمله عراق به ایران در شهریور 1359 ـ که به جنگ تحمیلی هشت ساله منجر شد ـ بر مسئولیت‌های این بنیاد افزوده شد.

از آن‌رو با تصویب مجلس در دی 1359، بنیاد شهید از سازمان بهزیستی جدا و به صورت نهادی انقلابی وابسته به نخست‌وزیری درآمد که سرپرست آن با پیشنهاد نخست‌وزیر و تائید مقام رهبری تعیین می‌شد.

در طول جنگ تحمیلی، رسیدگی به امور جانبازان و ایثارگران عمدتا در شرح وظایف و فعالیت‌های بنیاد تعریف شده بود، اما با پایان جنگ در سال 1367 به منظور رسیدگی بهتر به امور جانبازان، مسئولیت اداره امور جانبازان با فرمان حضرت امام خمینی(ره) به بنیاد مستضعفان واگذار شد و نام این نهاد به بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی تغییر یافت.

در سال 1369 همزمان با بازگشت آزادگان به آغوش میهن اسلامی، ستاد رسیدگی به امور آزادگان، زیر نظر ریاست‌جمهوری تاسیس و امور مربوط به رسیدگی به خانواده‌های آنان که تا آن زمان تحت پوشش بنیاد شهید بود به این ستاد واگذار شد.

در بیست و هفتم خرداد 1377 اساسنامه بنیاد شهید انقلاب اسلامی به تصویب مجلس شورای اسلامی و در ششم تیر 1377 به تائید شورای نگهبان رسید.

طبق این اساسنامه بنیاد شهید دارای شخصیت حقوقی مستقل از نهادهای عمومی غیردولتی است که تحت‌نظر رئیس‌جمهور و نظارت عالیه مقام رهبری قرار دارد.

در نوزدهم اردیبهشت ۱۳۸۳ پس از درخواست مسئولان نهادهای ایثارگری و براساس فرمان رهبری و همچنین مصوبه شورای عالی اداری، طرح تجمیع نهادهای ایثارگران در ساختاری یکپارچه توسط دولت تصویب شد و به این ترتیب، بنیاد شهید انقلاب اسلامی به بنیاد شهید و امور ایثارگران تغییر نام یافت.

اهداف و وظایف اولیه بنیاد شهید

امام خمینی(ره) در فرمان 10 ماده‌‌ای خود به منظور تشکیل بنیاد شهید با اشاره به نقش و جایگاه اقشار مختلف و فداکاری آنها در عرصه مبارزات انقلاب اسلامی، نهضت اسلامی و پیروزی انقلاب را مرهون این افراد دانسته و اهمیت ویژه‌ای برای شهدای انقلاب و کسانی که در این راه معلول و آسیب دیده‌اند، برشمرده‌اند.

بر همین اساس، ایشان در فرمان خود تاکید کرد‌ه‌اند «باید رسیدگی کامل به خاندان شهدا و آسیب‌دیدگان و معلولان در این راه چه در حال انقلاب و چه قبل و بعد آن به نحو احسن و با مراعات احترام آنان بشود.» حضرت امام(ره) در این فرمان رعایت اولویت‌های زیر را از وظایف بنیاد شهید دانسته‌اند:

1 ـ اولویت فرهنگی، یعنی در مدارس و دانشگاه با تسهیلات مقتضی وارد شوند.

2 ـ اولویت اقتصادی، یعنی مسکن، زمین، وسایل زندگی و سایر مایحتاج زندگی برای آنان تهیه شود.

3 ـ‌ اولویت در استخدام، یعنی خانواده شهدا و معلولان در استخدام دولت اولویت داشته و آنان که قدرت خدمت دارند به استخدام دولت درآیند.

4 ـ کارت مجانی برای سوار شدن آنان در اتوبوس‌های دولتی داخل شهرها تهیه شود.

5 ـ اعطای کارت نیم‌‌بها به آنها برای استفاده از وسایل نقلیه بین‌شهری مثل قطار، هواپیما و... .

6 ـ تشکیل دفترچه مخصوص برای خرید از تعاونی‌های دولتی.

7 ـ بیمه درمانی و استفاده از کارت ویژه خریدار.

8 ـ قرار دادن حقوق رسمی برای معلولانی که قدرت کار ندارند و خانواده شهدا نسبت به افراد آن خانواده.

9 ـ ایجاد برنامه‏ای در رادیو به‌عنوان معلولان و خانواده شهدا.

10 ـ سازمان موظف است بدون فوت وقت، معلولان و آسیب‌دیدگانی که احتیاج به معالجه دارند تحت علاج قرار دهد و در صورتی که با تصدیق طبیب لازم است برای معالجه به خارج از کشور بروند اسباب مسافرت و مخارج معالجه آنان را فراهم کند.

بر همین اساس ماده سوم اساسنامه بنیاد که سال 1377 تدوین شد به شرح وظایف و اهداف آن منطبق بر فرمان 10 ماده‌ای امام(ره) پرداخته است:

1 ـ احیا، حفظ و ترویج فرهنگ شهادت در جامعه

2 ـ زنده نگهداشتن یاد و نام شهیدان انقلاب اسلامی و حفظ آثار آنها

3 ـ تجلیل، تکریم، صیانت و حمایت از خانواده‌های معظم شاهد

4 ـ تلاش برای استفاده از امکانات عمومی جامعه و نظام و نیز بهره‌گیری از سرمایه و دارایی بنیاد برای رشد و اعتلای مادی و معنوی خانواده‌های‌ معظم شاهد

بنابراین فعالیت‌های بنیاد شهید بر تامین نیازهای فرهنگی، اقتصادی، بهداشتی و درمانی، خدماتی و تبلیغاتی خانواده شهدا و جانبازان انقلاب متمرکز است.

احیا، حفظ و ترویج فرهنگ ایثار و شهادت‌طلبی، زنده نگهداشن یاد شهیدان و حفظ آثار آنان،‌ تجلیل و تکریم از خانواده‌های معظم شهیدان، جدیت در امور فرهنگی خانواده‌های شاهد،‌ خوداتکایی و قانونمند کردن ارائه خدمات به آنان و بسیج امکانات نظام به منظور گسترش فرهنگ شهادت و شهادت‌طلبی از مهم‌ترین محورهای فعالیت‌های این نهاد انقلابی است.