اصل ماجرا این است: «سال ۱۳۶۴ حدود ۴۴ چهره سیاسی یعنی نماینده مجلس، قاضی و نیروی نظامی بعد از عملیات فاو راهی جبهه می‏شوند تا به رزمندگان روحیه دهند. نفر اصلی این افراد شهید محلاتی نماینده امام در سپاه بود. هواپیما در نزدیکی اهواز توسط دو میگ عراقی تهدید می‏شود و از آنها می‏خواهند که به سمت بصره بروند.» به طور طبیعی سرنشینان هواپیما قبول نمی‏کنند و میگ عراقی هم هواپیما را در آسمان هدف قرار می‏دهد. این حادثه به عنوان یکی از نقاط برجسته تاریخ جنگ روایت شده‏ است. حتی اهمیت آن، چنان بود که روز اول اسفندماه که حادثه در آن روز رخ داد، در تقویم رسمی به عنوان روز «روحانیت» نام‏گذاری شد. شرح این اتفاق بارها و بارها در رسانه‏ها، جلسات رسمی و همایش‏ها با همان شکل حماسی روایت شد. پس از نزدیک به چهار دهه فیلم مستند «سقوط ۶۴» با هدف بررسی ابعاد این حادثه و صحت‌سنجی آن ساخته شد. هدف مستند این بود که کشف کند آیا حادثه اینطور رخ داده یا اینکه هواپیمای عراقی بدون اطلاع از اهمیت سرنشینان هواپیمای ایرانی، آن را هدف قرار داده ‏است؟

مرحوم هاشمی رفسنجانی جانشین فرماندهی کل قوا و رئیس مجلس در جریان جزئیات این حادثه قرار داشتند. تیم مستندساز مدتی پیش از درگذشت ایشان در کاخ مرمر با آیت‏الله دیدار کردند و شرح واقعه را از زبان ایشان شنیدند. شرحی که در تضاد با روایت‏های حماسی قرار داشت. آنچه می‏خوانید متن پیاده شده این گفت‏وگوست که حالا پس از درگذشت ایشان برای اولین بار منتشر می‏شود. برای دستیابی به اطلاعات دقیق درباره واقعیت این حادثه، سازندگان مستند «سقوط ۶۴» با ۴۴ خانواده شهید این حادثه، شاهدات عینی، کارشناسان حوادث هوایی، نویسندگان گزارش سانحه و محسن رفیق‌دوست وزیر وقت سپاه و آیت‌الله موسوی‌اردبیلی رئیس وقت قوه‌قضائیه گفت‏وگو کرده‏اند. گفت‏وگو با آیت‌الله هاشمی روشنگر بخشی از واقعیت‏های این سانحه است، ولی برای درک دقیق و درست‏تری از آنچه در سال ۶۴ رخ داده، به مطالعه اظهارنظرهای دیگر درگیران این حادثه و تماشای مستند نیاز است.

‌حاج آقا ما در مورد موضوعی تحقیق می‏کنیم که سال ۱۳۶۴ رخ داده ‏است. در این سال یک هواپیمای مسافربری که جمعی از مقامات کشور سرنشینان آن بودند، به سوی اهواز پرواز می‏کند. آقایان محلاتی، شاهچراغی و... از جمله سرنشیناناین پرواز بودند. هواپیما در ۴۰ کیلومتری اهواز توسط دو میگ عراقی هدف قرار می‏گیرد و تمام سرنشینان هواپیما شهید می‏شوند. همان زمان در تریبون‏های رسمی از جمله نماز جمعه داستان این طور روایت شد که هواپیمای میگ جنگندهعراقی نزدیک هواپیمای مسافربری می‏شود و از طریق بی‌سیم به سرنشینان هواپیمای مسافربری می‏گوید که باید به سمت بصره بروند و تسلیم شوند. اما در هواپیمای مسافربری بین مسافران در مورد رفتن به عراق حرف زده می‏شود و همگییک‌صدا می‏گویند حاضر نیستند تسلیم شوند و با صدای الله‌اکبر مخالفت می‏کنند. هواپیمای عراقی به این هواپیمای مسافربری دو دقیقه زمان داده بود و در نهایت پس از پایان زمان، هواپیمای عراقی، هواپیمای مسافربری ایرانی را می‏زند. درتریبون‏های رسمی همان زمان گفته شد که این صحبت‏های داخل هواپیما از جعبه سیاه شنیده شده‏ است و آقای موسوی اردبیلی هم که ریس وقت قوه‌قضائیه بودند، این موضوع را تایید کردند. حالا سوال ما از شما این است که بفرماییدواقعیت این ماجرا چه بوده‏ است؟ همه این ماجراها هم پس از عملیات فاو رخ داده که نیروهای ما در جبهه به شدت تحت فشار بودند. جالب است بدانید که اساسا سرنشینان این هواپیما به جبهه می‏رفتند تا به رزمندگان روحیه بدهند. البته اینبحث هم بود که نمایندگان مجلس خیلی با بچه‏های جبهه ارتباط نداشتند و می‏گفتند که ممکن است این نمایندگان به جبهه می‏رفتند تا کمی به رزمندگان روحیه بدهند و ارتباط را بهتر کنند.

شما این اطلاعات و شرح حوادث را برای ساخت فیلم می‏خواهید. می‏دانید که فیلم بخش زیادی‏اش متکی به تخیلات است. اگر واقعیت‏های میدان را بخواهید نقل کنید، در واقع خبر است. بنابراین باید پروبال‏هایی به آن بدهید تا برای بیننده هیجان‌انگیز باشد. به نظر من بسیاری از این نکاتی که شما گفتید، تخیلاتی است که بعد از حادثه پیدا شد. البته متن صحبت‏های من در نماز جمعه بعد از حادثه مشخص است. آنجا شهدای این حادثه را تکریم کردم. در آن زمان جبهه حال‌وهوایی داشت که خیلی‏ها علاقه‌مند بودند به آنجا بروند. پیرمردها لباس بسیجی می‏پوشیدند و می‏رفتند، ائمه جمعه از همه جا می‏رفتند و در واقع جبهه مردمی بود. اصولا نیروهای مردمی از هر شهری که می‏رفتند، امام جمعه هم می‏رفت و به فراخور مدام به جبهه سر می‏زد. خود این موضوع یک مسئله بزرگ و مهم است که می‏توان به آن پرداخت. عشق انسان‏ها این بود که جبهه را ببینند و با رزمنده‏ها ارتباط داشته ‏باشند و آن حالات رزمنده‏ها را درک کنند. آقای محلاتی نماینده امام در سپاه بودند و طبیعتا وظیفه داشتند در چنین شرایطی به جبهه بروند. من خودم معمولا برای سفر به جبهه زمینی می‏رفتم یا با قطار یا با لباس بسیجی. معمولا اینطور بود که با آقای روحانی لباس بسیجی می‏پوشیدیم، سوار ماشین می‏شدیم و تا میانه مقصد می‏رفتیم و بعد در یک ایستگاه که کسی ما را شناسایی نکند، سوار قطار می‏شدیم. معمولا هم در آخرین واگن می‏نشستیم که کسی متوجه حضور ما نشود. چند باری هم رفتیم شیراز و بعد بوشهر و بعد از آن راهی جبهه شدیم. روش رفتن ما با آقای روحانی به جبهه اینطور بود. به هرحال از نظر امنیتی اصول را رعایت می‏کردیم. معلوم است که با یک هواپیما به اهواز رفتن امنیت نداشته باشد. عراق آن زمان از ما شکست خورده بود و به نوعی دیوانه بود. هر چیزی که می‏دید می‏زد. این هواپیما هم که دیگر یک نمونه مشخص بود. خیلی موضوعات معلول عشق بود و خیلی چیزها هم معلول موقعیت‏ افراد. اگر ائمه جمعه یا نمایندگان مجلس یا چهره‏های سیاسی به جبهه نمی‏رفتند، با مریدانشان به دردسر می‏خوردند. یعنی اینطوری هم بود. البته که این طور بازدیدها برای رفتن و جنگیدن نبود و در قرارگاه‏ها محفوظ بود. نکته دوم را به شما می‏گویم که هم به تخیل نزدیک است و هم اینکه برخی سویه‏های عقلانی هم دارد. شما گفتید که هواپیماهای عراقی به مسافران هواپیمای ایرانی گفته‏اند که می‏توانید به عراق بیایید یا همین‏جا بمیرید، اما سرنشینان این هواپیما ترجیح دادند که همان‏جا باقی بمانند. خب معلوم است که اسارت در آن زمان کار آسانی نبود. در این هواپیما هم افراد مهمی حضور داشتند که شاخص آنها آقای محلاتی بودند. اگر اینها اسیر می‏شدند زیر شکنجه‏های زیادی قرار می‏گرفتند تا اسرار را بگویند. به طور طبیعی منافقین را با اینها مواجه می‏کردند. منافقین از این افراد دل پرخونی داشتند. بنابراین اگر مصلحت خودشان را هم می‏دیدند، ترجیح می‏دادند که در همان آسمان اهواز شهید شوند و به عراق نروند. خیلی از آدم‏های خوب ما در همین هواپیما بودند و به شهادت رسیدند. خیلی‏ افراد مهم دیگر هم در منطقه شهید شدند که ما هنوز هم از وضعیت آنها بی‏خبر هستیم.

‌مثل آقای تندگویان...

بله. مثل ایشان. تندگویان را هم مدتی زده بودند و بعد به شهادت رسیدند. بنابراین همه این حالاتی که گفتید می‏توانسته رخ دهد. شما همین الان شرح حال کربلا را به تفصیل می‏خوانید، ولی خیلی از این اطلاعات شرح حال است. اگر خود شما هم بخواهید یک داستان بسازید، شرح حال می‏گویید. من نمی‏خواهم بگویم این حرف‏هایی که همان زمان زده شده، دروغ است، ولی این یک حالی است که اینطور توصیف می‏شود. به هرحال از مقامات تا خانواده‌ها وقتی می‏خواستند این حادثه را نقل کنند، یک حال زیبایی به آن می‌دادند. وقتی شاهد مستقیم نداریم، چنین نوع روایتی هم بیان می‏شود. به هرحال کسانی که سرنشین این هواپیما بودند، هیچ فرصتی نکردند که با بیرون حرف بزنند. خلبان هم که به شهادت رسید. مگر اینکه کسانی از بیرون مخابرات را گوش داده‏ باشند. من این مواردی را که گفتید منکر نمی‏شوم، ولی تایید هم نمی‏کنم.

‌یعنی چیزی از این نوع بیان شرح حادثه در ذهن شما نیست؟

خیر. اینطور نبود. اما باز هم می‏گویم که رفتن به جبهه طبیعی بود و روحانیت هرجایی با علاقه می‏رفت. حالا یا عشق به رزمندگان داشتند یا به عنوان حفظ حیثیت‏شان می‏رفتند که البته خیلی‏ها هم اینطور بودند. اینها هیچ‏کدام دروغ نیست. این روایتی که شده مثل حادثه کربلاست. اگر امروز شرحی از حادثه کربلا داده می‏شود، روایت و ریزه‌کاری‏هایی دارد. البته در حادثه کربلا، راوی هم وجود داشته و بخش مهمی بیان شده‏ است. ما درباره کربلا، با این همه کتاب، عمدتا می‏دانیم که واقعیتی بوده و بعد از آن افزوده‏هایی هم به آن اضافه شده است.

‌حاج آقا اکثریت افراد خانواده‌های بازمانده شهدا قاطعانه می‏گویند همان زمان یعنی در سال ۱۳۶۴ حادثه برای آنها به شکلی روایت شده که ما خدمت‌تان عرض کردیم. حتی به دقت می‏گویند که در مراسمی که قوه‌قضائیه بانی آن بود هم اینطورروایت شده ‏است. یعنی به عنوان یک اصل قطعی بیان می‏شود و خبرهای رسمی هم اینطور منتشر شده بود. این حرف الان نیست. حرف همان دوران بود.

اگر حرف همان دوران هم باشد باید به من بیشتر از دیگران برسد. اگر در آثار من چنین چیزی ولو به نقل وجود دارد، یعنی بگویم ما شنیدیم، قابل اثبات است.

‌ما شنیدیم که آقای رفیق‌دوست به شما همان زمان گزارش داده‏اند.

من این گزارش را یادم نمی‏آید.

‌شما در نماز جمعه اشاره به هواپیما می‏کنید، ولی نمی‏گویید که این هواپیما نظامی بوده و حتی رنگ‏اش هم نظامی بوده ‏است.

خیر. هواپیمایی که این آقایان در آن بودند از نوع فرندشیپ بود. ما هواپیمای فرندشیپ غیرنظامی هم داشتیم.

‌از نظر امنیتی اینطور نبوده که بخواهید پرده‌پوشی کنید و به مردم نگویید که این هواپیما در واقع نظامی بوده و هواپیمای عادی و مسافربری نبوده؟

به هرحال قطعا هواپیمای جنگی نبوده‏ است. هواپیمای مسافربری نظامی بوده، ولی این هواپیما حتی به اندازه پشتیبانی جنگ هم نبوده ‏است. تعداد زیادی هم مسافر داخل آن جا نمی‏شده ‏است.

‌۴۴ سرنشین داشته ‏است.

لابد زیادی نشسته ‏بودند. شما انگار فرند‏شیپ سوار نشده‌اید (با خنده). گمان نمی‏کنم حرف شما درست باشد. در این هواپیما تعدادی نماینده مجلس، قاضی و نیروی نظامی بوده‌اند.

‌شما روشی را که آنها از طریق آن رفته بودند تایید می‏کنید؟ اینکه این تعداد نیروی سیاسی سوار یک هواپیما بشوند و در کوران جنگ به جبهه بروند؟

خیر. من که این روش را تایید نمی‏کنم و خودم هم اینطور به جبهه نمی‏رفتم. کسان دیگر احتیاط نمی‏کردند. اینها می‏توانستند با ماشین بروند، ولی به هرحال اینطور راهی جبهه شدند.

‌در خاطرات شما هم هست که آقای محلاتی زیاد به شما سر می‏زدند و درباره اختلافات سپاه صحبت می‌کردند. شما به ایشان توصیه نکرده ‏بودید که به این سفر بروند و به بچه‏ها سر بزنند؟

وظیفه ایشان این بود که مدام به جبهه بروند. ایشان نماینده امام در سپاه بودند و باید سر می‏زدند. من هم گفتم و طبیعی هم بود. به ایشان گفتم که بروید و اطلاعات دقیق‏تری بیاورید. سپاه هم آن زمان از موقعیتی که نماینده امام داشتند، خوششان نمی‏آمد. زمانی آقای فاکر نماینده امام در سپاه بودند که باز هم اختلاف ایجاد شد. اصلا یکی از کارهای ما حل اختلاف بین سپاه و نمایندگان امام بود. البته این آقایان هم خیلی مراعات نمی‏کردند و گاهی از حدود وظایف خودشان فراتر می‏رفتند. بالاخره رفتار روحانیون به این شکل است.

‌حاج آقا حالا فرض کنید که روایت اینطور بوده که همان زمان گفته شده. به نظر شما همه سرنشینان هواپیما واقعا یک‌صدا می‏توانستند بگویند که ما حاضر نیستیم تسلیم شویم؟

نه حتما اینطور نیست و بالاخره بعضی‏ها گفته‏اند که اینطور نباشد. البته که اینها همه فرض است. نه من و نه شما خبر دقیقی از آنچه در هواپیما رخ داد، نداریم. قاعدتا باید آقای محلاتی با همه سرنشینان مشورت می‏کرد، ولی مطمئن باشید که نه دشمن اینطور به آنها مهلت می‏داده و نه امکانش بوده‏ است. بنابراین دشمن هم از ترس هواپیماهای جنگنده ما، زده و رفته ‏است. به نظر من اینها تخیلاتی است که گفته شد و شما هم نباید به عنوان سند این موضوعات را نقل کنید. البته به شما بگویم که افرادی که در این هواپیما بودند، انسان‏های ارزشمندی بودند که از دست دادیم؛ ولی به هرحال آن زمان ما شهادت را خسارت حساب نمی‏کردیم و آن را رفتن پیش خدا می‏دانستیم.