دیپلماسی و باری که باید از دوش مردم بردارد
محمد جواد ظریف (وزیر امور خارجه)
بسم الله الرحمن الرحیم. لاحول ولا قوه الا بالله العلی العظیم، حسبُنَا اللّهُ وَنِعْمَ الْوَکِیلُ نِعْمَ الْمَوْلَی وَنِعْمَ النَّصِیر،
عرض سلام و ادب و احترام دارم خدمت همه خواهران و برادران گرامی، علمای محترم، بزرگان در این جلسه باشکوه که برای پاسداشت مردی است که از همه چیز خود برای انقلاب و اسلام و جمهوری اسلامی مایه گذاشت و از هیچ چیز برای پیشبرد اهداف انقلاب و پیشرفت این کشور ابا نکرد؛ از آبرویش که از همه چیز مهمتر است مایه گذاشت تا ما سربلند باشیم و جمهوری اسلامی سربلند باشد. یاد و خاطره این مرد بزرگ را گرامی می‌داریم و از خداوند متعال مسألت داریم روح بزرگش را با روح انبیا، شهدا و امام راحل محشور کند.
من رسم ادب نیست که در این مجلس موقر سخنرانی کنم اما چون امر فرمودند برای اطاعت امر، دقایقی را در خدمت شما هستم آن هم با ارادتی که به حضرت آیت‌الله هاشمی و بیت شریف ایشان دارم.
اجازه بدهید سخنم را با یک مقدمه کوتاه آغاز کنم. در دنیای امروز، برای اینکه بتوانیم اهداف کشور و انقلاب را پیش ببریم، لازم است تمامی ظرفیت‌های خود را به‌درستی بشناسیم و آنها را به‌موقع به‌کار ببندیم و برای رسیدن به اهداف جز موضوعات مقدس و ارزش‌های اصیل خود، موضوع دیگری را قدسی نکنیم. ابزارهای مختلف را استفاده کنیم و نگران ثبت در تاریخ نباشیم. تاریخ خود به درستی قضاوت خواهد کرد. برای نگرانی از ثبت در تاریخ، مصالح مردم را فدا نکنیم. حضرت آیت‌الله حاج حسن آقای خمینی به‌درستی فرمودند که همه چیز ما مردم ما هستند. پس خود را برای مصالح مردم فدا کنیم، مصالح مردم را فدای خود نکنیم. امکانات را به‌درستی بشناسیم. در دنیای امروز استفاده از همه امکانات و ظرفیت‌ها ضروری است اما قبل از آن، شناسایی واقعی و واقع‌بینانه شرایط و شناخت ظرفیت‌ها اهمیت ویژه دارد.
امروز به برکت انقلاب اسلامی و تعلیمات حضرت امام(ره) و رهنمودهای مقام معظم رهبری، جمهوری اسلامی شرایطی را در منطقه و جهان پیداکرده که استثنایی است. این شرایط همراه خود هم ظرفیت ایجاد می‌کند و هم چالش دارد. این را هم بدانیم که هیچ ظرفیتی بدون چالش نخواهد بود. هیچ فرصتی بدون چالش نیست و هیچ چالشی هم بدون فرصت نیست. بدانیم که خداوند امکانات را بدون تلاش عنایت نمی‌فرماید. تلاش ما و استفاده از ظرفیت‌ها و پذیرفتن برخی فشارها و چالش‌هاست که می‌تواند ما را در رسیدن به اهداف‌مان کمک کند. برای همین است که مرحوم آیت‌الله هاشمی یک مصلح انقلابی و یک انقلابی مصلح است. همواره نگرشش بر اصلاح شرایط با تکیه بر ارزش‌های اصیل و داده‌های مدرن بود. نمی‌شود برای اینکه از چالش‌ها خلاص شویم ظرفیت‌های خود را که باعث قدرت ما شده، فراموش کنیم. نمی‌توانیم از بحران فرار کنیم؛ چون ظرفیت‌ها، شرایط و ویژگی‌های ما، ضرورت‌هایی را ایجاد کرده است چراکه دیگران در برابر این ظرفیت‌ها مقاومت می‌کنند و برای ما چالش ایجاد می‌کنند.
عبور از این ظرفیت‌ها و خلاصی از آنها برای خلاصی از چالش‌ها یا خلاصی از بحران‌ها، هیچ‌گاه در ذات مرحوم آیت‌الله هاشمی نبود. آیت‌الله همواره تأکید داشتند که از ظرفیت، امکانات و توانمندی‌های جمهوری اسلامی به‌صورت عاقلانه، مدبرانه و با نگاه واقع‌بینانه نسبت به دنیا استفاده کنیم. همین بود که ایشان در بهترین شرایط مذاکره با صدام را شروع کرد. اگر آقای هاشمی نمی‌خواستند از ظرفیت‌ها استفاده کنند و اگر آقای هاشمی نگران قضاوت جامعه و تاریخ درباره مذاکره با کشورهایی بودند که فلان میزان به کشور ما خسارت وارد کردند، نمی‌توانستند مسیر تاریخ منطقه را عوض کنند. درایت مرحوم آیت‌الله هاشمی و مقام معظم رهبری و مجموعه مسئولان نظام و کشور بود که توانست از آن فرصت استفاده کند. اگر آیت‌الله هاشمی، گفت‌وگو با امیر عبدالله را - در زمانی که این کار را کرد - انتخاب نمی‌کرد و از برخی نگرانی‌ها درباره قضاوت جامعه و تاریخ، عبور نمی‌کرد هرگز نمی‌توانست تاریخ‌ساز شود. لذا شناسایی ظرفیت‌ها و پذیرش امکانات و استفاده از این امکانات، یک هوش ویژه و شجاعت ویژه می‌خواهد؛ شجاعتی که در امام سراغ داشتیم، در مقام معظم رهبری سراغ داریم و در حضرت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی به‌وفور دیده می‌شد؛ شجاعتی که بالاترین مرحله آن در پذیرش قطعنامه 598 بود که بین امام و آیت‌الله هاشمی برای اینکه کدام‌یک مسئولیت این کار تاریخ‌ساز را به‌عهده بگیرند، رقابت بود؛ یعنی رقابت برای خرج آبرو در مسیر رسیدن به اهداف.
دیپلماسی، خود یکی از ابزارهای قدرت است. همانطور که منابع معنوی قدرت ما در منطقه ابزار قدرت ما هستند. اینکه ما در این منطقه حضور و جایگاه داریم، اینکه مردم در این منطقه به جمهوری اسلامی ایران با دید عزت و احترام نگاه می‌کنند، اینکه ما به مردم خود متکی هستیم؛ اینها همه ابزارها و منابع قدرت ما هستند.
امروز اگر بخواهیم در منطقه به اطرافمان نگاه کنیم، هر کشوری یا سلاحش از ما بیشتر است یا زیر چتر یک ابرقدرت هستهای قرار دارد. عربستان سال گذشته 67 میلیارد دلار و امارات متحده عربی 22 میلیارد دلار هزینه تسلیحات کردند؛ سایر کشورهای منطقه هم زیر چتر امنیتی یک ابرقدرت هستهای قرار دارند، ما چه داریم که در این منطقه از همه قدرتمندتر و امن‌تر هستیم و از همه بیشتر آرامش داریم؛ جز مردم؟
وجه تمایز ما با رژیم‌هایی که این همه هزینه تسلیحات می‌کنند و هنوز هم در ناامنی هستند و هنوز هم آقای ترامپ می‌تواند بگوید من می‌توانم با عبور از این کشورها در سه هفته عمر آنها را خلاصه کنم، چیست؟ ما چه داریم که آنها ندارند؛ جز اتکا به خدا و اتکا به مردم. باید قدر این ظرفیت را بدانیم کمااینکه باید قدر ظرفیت حضورمان در منطقه را بدانیم. کمااینکه باید قدر ظرفیت قدرت و استقلالمان را بدانیم، این موارد همه عوامل قدرت ما هستند و از هیچ‌کدام از آنها نمی‌توانیم عبور کنیم.
دیپلماسی خود یک توانمندی است؛ می‌تواند در کشوری شرایط خوب را تبدیل به شرایط نامناسب کند و بالعکس برای کشوری باعث شود از شرایط مناسب برای توسعه بیشتر برخوردار شود و می‌تواند برای کشوری در شرایط نامناسب، امنیت نسبی ایجاد کند. فاصله کشور کوبا از ایالات متحده آمریکا 90 مایل است. یعنی بزرگترین قدرت هستهای دنیا که 40، 50 سال است با این کشور دشمنی دارد در فاصله 150 کیلومتری کوبا قرار دارد. مدتی هم هست چتر هستهای روسیه را از دست داده است اما آنچه که توانسته کوبا را امن نگه دارد، بیش از هر چیز قدرت دیپلماسی این کشور است؛ بنابراین دیپلماسی می‌تواند این امکان را فراهم کند که شما از شرایط مخاطره‌آمیز با امنیت عبور کنید.
مجموعه این شرایط است که برای کشور قدرت ایجاد می‌کند و این قدرت را حضرت آیت‌الله هاشمی خوب می‌شناخت و قدر این فرصت را می‌دانست؛ من در مراحل مختلف، چه در جنگ ایران و عراق، چه در مذاکرات هستهای دور اول و چه در مذاکرات هستهای اخیر که خدمت ایشان می‌رسیدم، این درک واقعی و شناخت شرایط بین‌المللی را در ایشان می‌دیدم.
هرگونه عدم شناخت شرایط بین‌المللی می‌تواند شما را در اوج قدرت به نابودی بکشاند. مگر در مورد صدام نبود؛ زمانی که به کویت حمله کرد، مگر در اوج قدرت نبود؟ سلاح‌هایی که خود عرب‌ها به او داده بودند مگر کم بود؟ سعودی‌ها گفتند ما 75 میلیارد دلار به صدام کمک تسلیحاتی کردیم؛ این همه سلاح شیمیایی و تسلیحات پیشرفته چه شد؟ نشناختن شرایط زمان یا شناخت تاکتیکی از شرایط زمان بود که باعث شکست افرادی همچون صدام شد.، همین شرایط را قذافی هم در لیبی داشت، میلاشوویچ هم داشت، هرکس که افراط یا تفریط کرد دچار این شرایط شد. بنابراین شناخت توانمندی‌ها، سرمایه‌گذاری بر توانمندی‌ها و مدیریت بحران‌ها ضروری است؛ یعنی اینکه شما بحران را به شکلی مدیریت کنید که توانمندی‌های کشور از این بحران سالم خارج شود.
مرحوم آیت‌الله هاشمی معمار هستهای جمهوری اسلامی ایران بود. برنامه هستهای جمهوری اسلامی ایران در زمان ریاست جمهوری ایشان شکل گرفت اما باید این توانمندی حفظ می‌شد نه اینکه این توانمندی به هدر برود و به جای اینکه زمینه قدرت جمهوری اسلامی ایران شود، زمینه فشار بر جمهوری اسلامی ایران شود. فهم این شرایط نیازمند جامع‌نگری است؛ جامع‌نگری که اولا سیاست خارجی و سیاست را برای خدمت به مردم می‌داند و نه برای خدمت به نام خود در تاریخ. نام خود را هم برای خدمت به مردم می‌داند. آبروی خود را هم برای خدمت به مردم می‌داند، عزت خود را هم برای عزت مردم، انقلاب و کشور فدا می‌کند و این یک مشخصه خیلی بزرگ است. شعری که آقای ناطق در یکی از برنامه‌های سال گذشته (همایش آیت‌الله هاشمی و دفاع مقدس) خواندند: «منم که شهره شهرم به عشق ورزیدن- منم که دیده نیالوده‌ام به بد دیدن- وفا کنیم و ملامت کشیم و خوش باشیم - که در طریقت ما کافری‌ست رنجیدن»؛ این واقعا مرام آیت‌الله هاشمی رفسنجانی بود؛ اینکه آدم بتواند از خودش برای منافع کشور عبور کند و بتواند از آبروی خودش که از جان مهمتر است برای منافع کشور و بهبود وضعیت کشور عبور کند.
و نکته آخر، وظیفه سیاست خارجی حراست از امنیت ملی، تمامیت ارضی کشور و کمک به رفاه مردم است که آیت‌الله هاشمی این را به خوبی درک کرده بود. دوران سازندگی نمونه واقعی همین نگاه به سیاست خارجی بود بود؛ تلاش برای استفاده از امکانات خارجی برای بهبود شرایط زندگی مردم.
ما وظیفه داریم سیاست خارجی را تبدیل به اهرمی برای کمک به اقتصاد کشور کنیم، نه اینکه این سیاست، باری بر دوش مردم باشد. بار سیاست خارجی را مردم تحمل می‌کنند؛ اما تلاش آیت‌الله هاشمی رفسنجانی همواره این بود که سیاست خارجی باری بر مردم نباشد. در این راه لازم نیست از اصول خود عبور کنیم، نیاز ندارد که از ظرفیت‌ها و قدرت‌مان عبور کنیم. اتفاقا نیاز دارد که مبانی قدرت خود و امکانات و ظرفیت‌های خود را به خوبی بشناسیم اما بپذیریم که دیپلماسی هم یک روش برای تأمین اهداف و منافع کشور است.
در دیداری سه سال پیش مقام معظم رهبری اجازه دادند با سفرا خدمت‌شان برسیم، فرمودند دیپلماسی در بسیاری موارد بهتر و ارزان‌تر از نیروی نظامی می‌تواند اهداف کشور را به پیش ببرد به شرطی که متکی بر قدرت داخلی و متکی بر امکانات و ظرفیت‌های کشور باشد؛ مردم ما بزرگترین ظرفیت نظام ما هستند، باید همانطور که حضرت امام(ره) فرمودند به عنوان ولی‌نعمت به آنها نگاه کنیم و آنها را بر خود مقدم بدانیم.
این درس‌هایی است که من به‌عنوان یک شاگرد کوچک در مکتب حضرت آیت‌الله هاشمی آموخته‌ام. امیدوارم این درس‌ها همواره به کشور کمک کند که از این مسیر دشوار و پرمخاطره که هیچ‌گاه بحرانی نبوده و بحرانی هم نخواهد بود، اما پرچالش و در عین حال پرظرفیت است، به سلامت و با عاقبت به‌خیری و با عزت و سربلندی و معیشت بهتر برای مردم عبور کنیم.
همایش عبور از بحران و توسعه ایران
با نگاهی به رویکرد آیت‌الله هاشمی رفسنجانی
سوم شهریور 1397
حسینیه شماره 2 جماران
منبع: از دفاع تا رفاه