[1] - در بخشی از خطبه اول نمازجمعه آمده است: «شیوه پیغمبر (ص)، این شکلی بود که هر آیه‌ای که نازل می‌شد، خود پیغمبر (ص)، سواد نوشتن و خواندن به‌صورت ظاهر نداشتند، ایشان آیه را قرائت می‌کردند و یک کاتبی و یا چند کاتب، آیه را می‌نوشتند. بعدکه تمام می‌شد، برای پیغمبر (ص) می‌خواندند که اگر اشتباهی در نوشتن بوده، اصلاح کنند. در مکه و مدینه هم به همین صورت بوده؛ در مکه تعداد کتّاب زیاد نبودند، در مدینه وضع بهتر بود. قسمت عمده قرآن هم در مکه نازل شده است. شما از نظر سوره حساب کنید، شاید حدود 80 سوره یا بیشتر در مکه نازل شده و سوره‌های کمتری در مدینه نازل شده است. البته سوره‌های مدینه بزرگتر است و دارای آیات بیشتری است. شیوه عمل به این شکل بود که هرکس هم می‌خواست برای خودش آیه را بنویسد و نگه‌داری‌کند، می‌توانست؛ لذا یک نسخه کامل پیش پیغمبر جمع می‌شد که خودشان این را نگه می‌داشتند. کتّاب وحی هم عمدتاً هریک برای خودشان نسخه‌ای داشتند و مردم دیگر هم از روی نسخه‌های آنها می‌توانستند بنویسند و تشویق هم می‌شدند. در تاریخ، شمار زیادی می‌بینید، در خانه‌های مردم از این صُحُف بوده و به بچه‌هایشان یاد می‌دادند و از روی آن می‌خواندند. کُتّاب وحی هم همیشه خدمت پیغمبر نبودند؛ در مسافرت بودند، در جنگ بودند، بعضی‌هایشان از اول بودند، بعضی‌هایشان اواخر آمدند، بعضی‌هایشان در مدینه پیدا شدند. این هم یک نکته دیگری است. اینکه چند نفر کاتب بوده، باز خیلی روشن نیست؛ تا 45 یا 46 نفر که در حضور پیغمبر (ص)، به‌تدریج آمدند و نوشتند اسم برده‌اند، اما پنج شش نفر اینها جدی بودند و رسمی بودند که پیغمبر معمولاً آنان رادعوت می‌کردند که وقتی در مدینه و یا مکه بودند، خبرشان می‌کردند و اگر هم در غیبت بودند، مثلاً در جنگ و یا سفر بودند و یا مریض بودند و به هر دلیل نبودند، بعد که می‌آمدند، خدمت پیغمبر (ص) می‌آمدند و یا از کاتب دیگری آن متن را می‌گرفتند و می‌نوشتند و تطبیق می‌کردند. اینکه آیا همه اینها یک قرآن کامل، مقداری که نازل می‌شده داشته باشند، معلوم نیست، جز در یکی دو مورد، یکی علی بن ابیطالب (ع) است که ما ادله محکمی داریم که ایشان تمام آیات را نوشتند و اگر هم موقعی غایب بودند، به محض اینکه برگشتند، از پیغمبر (ص) گرفتند و نوشتند.» رجوع کنید← کتاب «هاشمی رفسنجانی، خطبه‌های جمعه» 1375، دفتر نشر معارف انقلاب، 1397