شنبه 1 دی 1375 | 10 شعبان 1417 // 21 دسامبر 1996

بعد از نماز و صبحانه دسته‏جمعی با بچه‌ها و مطالعه گزارش‌ها، اخبار مربوط به انعکاس اخبار سفر در رسانه‌های خارجی و داخلی را دیدم. علی‌رغم اینکه خارجی‌ها از اول سیاست سکوت در اخبار سفر را داشتند، فراوانی و اهمیت مسائل و توجه زیاد مقامات ترکیه به ایران، علی‌رغم خواست آمریکا که مخالفتش را اظهار داشته، سفر را پُرخبرکرده است و رسانه‌های مخالف و موافق دولت ترکیه که بسیار هم فعال هستند، کمک می‌کنند.

ساعت هشت و نیم صبح، برای دیدار مرکز زمین‏ گرمایی، در جنوب شهر ازمیر رفتیم. از عمق 650 متری، آب را با دو چاه به صورت آرتزین با 140 درجه حرارت می‌گیرند. در یک دستگاه مبدل حرارت، آب شهر را تا 70 درجه گرم می‌کنند و به خانه‌های شهر می‌دهند.

برای گرمایش و آب گرم مصرفی و از هر خانه [معادل] 600 دلار، بابت انشعاب و ماهیانه 10 دلار بابت مصرف می‌گیرند. گفتند: در نقطه دیگری که حرارت آن بیشتر است، برق هم می‌گیرند.[1]

با دو هلی‌کوپترکوچک یک موتوره روسی، به سوی افس[2] پروازکردیم. همراهان موافق سفر با هلی‌کوپتر، به خاطر عدم اطمینان کامل نبودند، ولی نخواستم برنامه را عوض کنم. در شهر سلجوق فرود آمدیم؛ همراهان هم که با ماشین رفته بودند، رسیدند. بلافاصله برای دیدن آثار باستانی «افس» رفتیم. راهنمای خوبی بود و توضیحات کافی می‌داد. حقیقتاً دیدنی است؛ آنچه که تاکنون از زیر خاک بیرون آمده، خیلی زیاد است. گفتند آنچه که در زیر خاک مانده، خیلی بیشتر است. گفتند یک شهر 200 هزار نفری قبل از اسلام است که بعدها هم به طور متناوب، در سلطه یونان و روم و ایران و ترکیه قرار داشته و تمدن‌های مختلف را دیده است. آثار مکشوفه از مقدار آثار تخت جمشید ایران، خیلی بیشتر است؛ ولی بزرگی قطعات ساختمانی تخت‏جمشید، خیلی اهمیت بیشتری دارد؛ قابل مقایسه نیست. نشان از پیشرفته‌‌تر بودن تکنیک ساختمان در ایران است. تئاتر بزرگ شهر قدیم را گفتند، 30 هزار نفر گنجایش داشته و معماری آن به نحوی است که صدا را در همه نقاط آن، بدون بلندگو می‌رساند. قسمتی از بازار و معبد، بازسازی شده است. سالیانه دو میلیون بازدیدکننده دارند و از هر نفر، [معادل] پنج دلار، ورودیه می‌گیرند.

سپس رفتیم، مسجدی را دیدیم که 700 سال قبل ساخته شده است. گفتند ستون‌های بلند آن را از خرابه‌های افس آورده‌اند. در افس گفتند، تاکنون 45 نوع سنگ ساختمانی که به کار رفته، کشف شده است. سپس موزه‌ای را دیدیم که بخشی از آثار افس را نمایش می‌داد. ناهار را هم در همان موزه خوردیم و در مسجد کوچکی، در جوار آن، نماز خواندیم.

شهر سلجوق 20 هزار نفرجمعیت دارد و از آنجا تا ازمیر، یک بزرگراه بسیارخوبی وجود دارد. در مسیرها، استاندار و وزیر مشاور اربکان و نماینده شهر، به نوبت با من در ماشین سوار می‌شدند و توضیحات می‌دادند. استاندار گفت، قبلاً پنج بار به ایران آمده است. در فرودگاه، جمعی از دانشجویان پزشکی ایرانی که در ازمیر درس می‌خوانند، آمدند و مشکلی در اثر گران شدن شهریه داشتند که به استاندار گفتم، حل کنند. بانک ملت هم در آنجا فعال است. بنیاد شهید هم چند واحد صنعتی در آنجا دارد. فقط دو نماینده از 30 نماینده استان ازمیر، از حزب رفاه است.

دور شهر و تأسیسات ساحلی و بنادر گشتیم؛ ازمیر، شهر جالبی است. در ساحل دریا کشیده شده و دور خلیج هم گشته است. منطقه صنعتی و مرکز کشتی‌سازی خوبی دارند و اخیراً توسعه بیشتر را در پشت ارتفاعات پوشیده از جنگل‌های انبوه مشرف به شهر آغازکرده‌اند.

نزدیک به سه میلیون جمعیت دارد و سرسبز و پُرتحرک، با حدود سالانه دو میلیون توریست، با فرودگاهی فعال و هتل‌های فراوان است. اصولاً منطقه ازمیر، با کشاورزی و صنعت و توریسم و تجارت قوی، از نقاط پیشرفته ترکیه است. کشاورزی فعلاً متکی به باران و چاه‌ها است، ولی سدی هم در دست ساخت دارند. با اینکه ساحل طولانی در اژه دارند، به خاطر مزاحمت یونان، شیلات ضعیف است. جزایر متعلق به یونان، در هفت مایلی ساحل ترکیه است و با چشم از ساحل قابل رویت است.

با اتومبیل به سوی فرودگاه حرکت کردیم. ساعت سه بعد از ظهر به آنکارا وارد شدیم. پس از کمی استراحت و نماز مغرب، برای امضای اسناد توافق نامه‌ها رفتیم. هفت توافق‏نامه، در حضور من و آقای دمیرل امضا شد؛ این هم مایه شرمندگی آمریکا و مخالفان توسعه روابط ایران و ترکیه است. آقای اربکان، اصرار بر تقویت روابط با ایران دارد و از اینکه صادرات ترکیه به ایران، مناسب با واردات آنها از ایران نیست، ناراضی‏اند، ولی ما می‌گوییم حساب نفت را باید جدا کرد.

 سپس مصاحبه مطبوعاتی در اقامتگاه داشتیم. به سئوالات زیادی جواب دادم.[3] خبرنگاران لائیک، در مورد مسأله رشد اسلام در ترکیه پرسیدندکه من هم تأیید کردم؛ تعصب به خرج می‌دادند. ایرانی‌ها و مذهبی‌ها خوشحال بودند.

برای مراسم شام، به نخست‏ وزیری رفتیم. با آقای [نجم‏ الدین] اربکان، قبل از شام، ساعتی مذاکره خصوصی داشتیم. محسن و دکتر ولایتی و آقای راشد، به عنوان مترجم بودند. وزارت امورخارجه آن‌ها هم می‌خواست  شرکت داشته باشند که با خواست آقای اربکان، نپذیرفتیم. اعتمادی بین آنها و وزارت امورخارجه نیست؛ چون خانم [تانسو] چیللر، وزیر امورخارجه  نیز از حزب رقیب است؛ گرچه اتئلاف کرده‌اند. در مراسم هم خانم چیللر، مثل سایر وزرای امورخارجه حضور نداشت. در مراسم شام هم نبود؛ با اینکه در شام رییس‏ جمهور بود.

بیشتر وقت مذاکرات خصوصی، با صحبت‌های آقای اربکان گذشت. در جواب دو سئوال من که چگونه می‌خواهند تورم را کم کنند و بدهی‌های خارجی و داخلی را بپردارند و ایده «دی 8» را چگونه اجرا می‌کنند، جواب‌ها واقع بینانه نبود. به نظرم رسید که برنامه‌هایش، کمی ایده‏آلیستی است. گفت، می‌خواهد لیر جدید، به قیمت هر لیر یک دلار چاپ کند و به تدریج اعتماد مردم به لیر را برگرداند و دلار را که محور شده است، از محوریت بیندازد.

سر میز شام، من و ایشان صحبت کوتاهی‏ کردیم[4]. ایشان سفر من به ترکیه را باعث افتخار ترکیه دانست و صحبت‌های زیادی داشتیم. بعد از شام به سفارت رفتیم. برای کارکنان سفارت صحبت کردم. بچه‌ها سرود خوبی خواندند. در بعضی مطبوعات لائیک ترکیه امروز انتقاداتی از اظهارات فائزه شده است؛ گفته است، وضع امروز ترکیه، مثل سال‌های آخر عمر شاه در ایران است.