چهارشنبه 30 فروردین 1374 // 18 ذیقعده 1415 19 آوریل 1995
رسانههای هند برای پوشش خبری سفر، سنگ تمام گذاشتهاند و انعکاس اهتمام هندیها به سفر ما و بیتوجهی آنها به سفر همزمان وزیر خزانهداری آمریکا، قابل توجه است. به محل کنفرانس جنبش عدم تعهد برای مصاحبه مطبوعاتی رفتیم. شرکت خبرنگاران خیلی خوب بود و متصدی کار، خوب اداره میکرد؛ به همه سئوالها پاسخ دادم.[1]
به کاخ برگشتیم و با رییسجمهور خداحافظی کردیم و به فرودگاه رفتیم. در راه از آقای سلمان خورشیدی سئوالات زیادی داشتم، منجمله دربارة زراعت انبه که گفت خودشان هم هفتاد هکتار در فامیل دارند و زراعت پُرسودی است. آقای رائو برخلاف معمولشان، شخصاً برای بدرقه به فرودگاه آمده بود. قرار شد در سازمان خلع سلاح شیمیایی، به معاونت ایران در مقابل پاکستان رأی بدهند.
به سوی گرجستان پرواز کردیم. جمعی هم به تهران برگشتند. پنج ساعت در راه بودیم. عمدتاً از روی خاک ایران عبور کردیم. گرجیها با سان و رژه و آمدن عمده مسئولان استقبال گرمی نمودند. در تفلیس، باران میبارید و هوا سرد بود. در مسیر سئوالات زیادی از آقای [ادوارد] شوارد نادزه، [رئیس جمهور گرجستان] نمودم. از مشکلات فراوان کشورش گفت. عمدة تولید به علت عدم مدیریت و کمبود انرژی و جنگ داخلی و بسته شدن راهها با جنگ چچن خوابیده است. گفت حدود دویست میلیارد کیلووات ساعت، پتانسیل تولید برق آبی دارند که حدود ده درصد آن استحصال میشود.
از شهر عبور کردیم. رودخانه عظیمی به نام متکواری از داخل شهر عبور میکند. گفتند از ترکیه سرچشمه میگیرد و پس از پیوستن به ارس، به دریای خزر میریزد. گفت در شهر حدود نود مترمکعب در ثانیه آب دارد. اقامتگاه در جنوب شهر، در نقطه مرتفع کوهستانی و باصفایی است. به خاطر کمبود انرژی، شوفاژها خاموش و هوا سرد است. با یک بخاری برقی، اتاق را گرم میکنند که کم است. محسن هم از تهران به همراه آقایان [مرتضی] محمدخان،[وزیر امور اقتصادی و دارایی]، [یحیی] آلاسحاق، [وزیر بازرگانی] و [اکبر] ترکان، [وزیر راه و ترابری] و... آمده بود. اعظم، [همسر محسن]، به خاطر بچهها، از هند به تهران برگشت.
شهردار تفلیس آمد. برای دور اول مذاکرات، با هم به محل نخستوزیری رفتیم. دربارة توسعه همکاریهای چندجانبه و فعالکردن حمل و نقل با استفاده از بندر باتومی و قطار جنوب و... مذاکره شد. به کمیتههای ششگانه سپردیم.
سپس [با آقای شواردنادزه]، مذاکره خصوصی داشتیم. گفت به خاطر فشار روسیه که منجر به جنگ داخلی شد، بالاجبار با ایجاد پایگاههای نظامی روس در گرجستان موافقت کرده و تسلیم شده و فعلاً روابط با روسیه بد نیست. گفت اختلافش با آقای گورباچف، بر سر این بوده که گورباچف میخواسته اصل شوروی را حفظ کند و او معتقد بوده که جمهوریها باید به تدریج آزاد شوند و نیز او خطر کودتا را درک میکرده و گورباچف غافل بوده. گفت آمریکا و روسیه به رودررویی نخواهند رسید.
به اقامتگاه برگشتیم و سپس برای شام رفتیم. شام خوبی نداشتند، هر چند که غذاها متنوع بود. آواز گرجی بلند و گوشخراشی خوانده شد. عفت و فائزه و... جداگانه با خانواده نادزه، مذاکره و شام داشتند و راضی بودند. محسن و دکتر ولایتی، برای شرکت در کنفرانس خلع سلاح هستهای به سوی نیویورک حرکت کردند. محسن میخواهد موزههای ریاستجمهوری آمریکا را ببیند.[2]
[1] - برای مطالعه متن کامل این مصاحبه، رجوعکنید ← کتاب «هاشمی رفسنجانی، مصاحبههای سال 1374»، دفتر نشر معارف انقلاب، 1396.
[2] - در ایالات متحده، رسم است که هر رییسجمهور بعد از اتمام دوره ریاست جمهوری خود، در ایالت زادگاهش، موزه و کتابخانهای ایجاد میکند. همه رؤسای جمهوری آمریکا چنین موزهای را دارند. موزه ریاست جمهوری جان اف کندی، یک مرکز فرهنگی و کتابخانه اسناد دولتی دوران ریاست جمهوری اوست. این موزه در شهر بوستون مرکز ایالت ماساچوست آمریکا و در در داخل پردیس دانشگاه ماساچوست واقع میباشد. موزه و کتابخانه ریاست جمهوری فرانکلین روزولت، یک مرکز فرهنگی و کتابخانه اسناد دولتی دوران ریاست جمهوری فرنکلین روزولت است که در نیویورک قرار دارد. موزه و کتابخانه ریاست جمهوری رونالد ریگان نیزدر کالیفرنیا قرار دارد. مهندس محسن هاشمی، در سفر به ایالات متحده، از چند موزه ریاست جمهوری در این کشور بازدید کرد و اطلاعات لازم دربارة شیوه کار آنها اخذ نمود. در بازگشت، او طرحی برای ایجاد چنین مراکزی برای رؤسای جمهور مطرح کرد و مورد موافقت قرار گرفت. بر این اساس، موزه ریاست جمهوری رفسنجان برای جمعآوری هدیههای رسمی و غیررسمی که در دوره ریاست جمهوری آیتالله هاشمی از سوی مردم، سازمانها و کشورها به دولت تقدیم شده است، احداث شد. در حال حاضر، برای سایر دورههای ریاست جمهوری در ایران نیز موزههای جداگانهای وجود دارد. این هدایا شامل اشیای ملی و اسناد روابط سیاسی ایران است که اسناد ملی محسوب میشوند و تحت نظر سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران است. این موزه در سال ۱۳۷۸ توسط آقای سید محمد خاتمی، رییسجمهور وقت افتتاح شد.