خاطرات روزانه آیت‌الله هاشمی رفسنجانی؛ سال 1370؛ کتاب سازندگی و شکوفایی

 چهارشنبه 20 آذر |  3 جمادی الثانی 1412 11 دسامبر 1991

تا ساعت ده صبح در اقامتگاه بودم. گزارش‌ها را می‌دیدم؛ انعکاس سخنرانی‌ام و حرکت دو زن منافق و شناخته شدن عراق در جنگ با ایران به‌عنوان متجاوز، از سوی دبیرکل سازمان ملل مورد توجه است.[1] پیام تبریکی تهیه شد که به رهبری مخابره شود و توصیه شد که در ایران جشن و سرود برپا شود.[2]

از وان جکوزی‌دار استفاده کردم. عازم سفر به شهر طوبی شدیم. همراهان ساعت هفت با دو اتوبوس رفتند. برای پرواز با هلی‌کوپتر، به فرودگاه رفتیم و سفیرمان آقای عبدی با من بود و توضیحات می‌داد. در فرودگاه، نخست وزیر سنگال، هنگام رفتن و هنگام مراجعت، بدرقه و استقبال کرد و مأموران محافظ و امنیتی آن‌ها هم همراه‌مان بودند.

آقای [حسین] عبدی گزارش داد، دیشب به محل کمیسریای پلیس رفته که دو منافق در آنجا توقیف بودند؛ هر دو ایرانی هستند و تابعیت فرانسه و ایتالیا گرفته‌اند و کارت خبرنگاری از رسانه‌های آنجا را دارند.[3] حاضر نشده‌اند که جواب بدهند و گفته‌اند که فقط با سفیر کشور فرانسه و ایتالیا حرف می‌زنند. علایمی از همکاری کنسولگری ایتالیا با آن‌ها دیده شده است.

قرار شد به‌گونه‌ای اظهار شود که ما سوءظن به پلیس سنگال هم داریم که برای رفع اتهام همکاری کنند و مطالبه تحویل آن‌ها به ایران را بنماییم؛ با اینکه نخواهند تحویل داد. برای اینکه چیزی جهت مطرح کردن و بهانه‌ای داشته باشیم در مقابل بعضی از خواسته‌هایی که از ما دارند و نمی‌توانیم بدهیم و طلبکار باشیم.

با دو هلی‌کوپتر، ساعت ده ونیم صبح پرواز کردیم. آقای [علی] فلاحیان هم با من بود. اطراف شهر سنگال گشتیم. منظره خوبی دارد. به صورت شبیه جزیره است. از سوی شرق به خشکی وصل است؛ سواحل خوبی دارد. ساختمان‌ها و نقاط مهم در ساحل است.

 چند جزیره مسکونی نزدیک ساحل است، من‌جمله جزیره گوره که مرکز نگهداری پرندگان بوده. کشتی‌ها و قایق‌های فراوان، دیده می شد. ماهیگیران در سراسر ساحل و آب‌های نزدیک و نقاط خلیج مشغول صید بودند. محله خوب و باصفای ساحل، محل سکونت فرانسوی‌ها و لبنانی‌ها است.

حدود یک ساعت تا طوبی طول کشید. از چند شهر و روستاهای فراوان و کوچک عبور کردیم. اکثر نزدیک به تمام منطقه، صاف و هموار، جلگه‌ای و بدون ارتفاع و دارای جنگل‌های تُنُک و کم درخت است. معادن خاک فسفات هم به چشم می‌خورد. یک دریاچه کوچک قرمز رنگ که نمک قرمز تولید می‌کند، در کنار ساحل بود.

اغلب روستاها کوچک و بدون برق و امکانات است. گویا معیشت آن‌ها از کشاورزی و دیم است که از مرداد تا مهر ماه هر سال بارندگی فراوان است. سفیر می‌گفت در آن فصل، همه اینها سرسبز است. در تمام منطقه، ما یک ارتفاع و یک رودخانه هم ندیدیم.

در شهر طوبی، در میدان کنار مسجد جامع و کتابخانه بزرگ و مقر و منزل خلیفه، آقای شیخ [صالح] امباکه، پیشوای مُریدیه[4] فرود آمدیم. بیشتر مردم شهر یکصد و سی هزار نفری و روستاهای اطراف، اعم از مردان و زنان و کودکان جمع شده بودند. میدان خاکی بود، اما خاکی شبیه به شن و زرد رنگ که غبار نداشت.

 اطراف میدان، زن و مرد مخلوط و خیلی‌ها نیمه لخت بودند. با اینکه خلیفه اخیراً تأکید کرده که حجاب داشته باشند و زنان چیزی روی سر دارند اما نیمی از بدن‌شان و دست‌ها و پاها عریان است و بعضی‌ها قسمتی از سینه‌هایشان نیز دیده می‌شود. خیلی سیاه‌اند؛ منظره ترحم انگیزی بود.

چند ردیف در جلو روی زمین نشسته بودند و ردیف‌های عقب سرپا ایستاده بودند. با فریاد و کف زدن و گاهی تکبیر الله‌اکبر و لااله‌الااله، اظهار احساسات می‌کردند. خیلی‌ها پای‌شان برهنه و بعضی‌ها کفش‌های‌شان در دست‌شان بود. دور میدان ‌از مقابل جمعیت و از خیابان هم که دو طرف ایستاده بودند، عبور کردیم.

در کنار میدان به محل خلیفه رفتیم که بیرون سالن به استقبال آمد. [آقای صالح امباکه]، پیرمرد سیاه هفتادو چهار ساله بود. هنگام صحبت لب‌هایش می‌لرزید. کم حرف می‌زد. پسرش مصطفی کار را می‌گرداند. خیلی زرنگ و مسلط و باهوش بود؛ مثل آقازاده‌های معمول علمای خود ما.

از تعداد فرزندان خلیفه پرسیدم؛ طفره رفتند. گویا خیلی زیادند. اسم چهار پنج نفر را بردند. گفتند بعداً می‌گوییم که نگفتند. مطلب قابل توجهی رد و بدل نشد. به دیدار کتابخانه رفتم. گفتند حدود یکصدوهفتاد هزار جلد کتاب دارد. ساختمان خوبی دارد. یکی از مریدهای پولدار ساخته است.

کتاب‌ها اکثراً تکراری و چندین قفسه از یک کتاب بود. تعداد زیادی کتاب شعر یا نثر عربی، همراه با تفنن‌های ادبی مشغول کننده بود. این نوع در همه سطوح بین عرب ها مرسوم است. مثلاً قفسه‌ای با این هدف که حرف اول هر شعر به ترتیب حرف‌شان، کلمه یکی از آیات قرآن باشد، به نام همان آیه و همین کار را با هر حدیث و هر متن دیگری می‌کنند و طبعاً تعداد زیادی تألیف از این قبیل دارند که مفاهیم سطحی و ساده دارد و شبیه چاپ سنگی‌های قدیم ما است.

 بخشی عظیمی از آن‌ها را قرآن تشکیل می‌داد. مرسوم است، هر یک از علما، به خط خودش یک قرآنی بنویسد و همان را چاپ می‌کنند و سند علم‌شان است. آن‌ها که با ما صحبت می‌کردند با قرآن خوب آشنا بودند. در مجموع به نظر می‌رسد، اینها یکی از عوامل عقب ماندگی مردم مسلمان باشد و باید فکری کرد که بیشتر به محتوا توجه شود.

از آنجا به مسجد رفتیم که وسیع و مفروش با قالی است. قبر [شیخ احمدو بامبا]، خلیفه بزرگ هم آنجا است. سبک معماری و گچ‌بری‌ها مراکشی است. قبل از نماز، در تریبون مسجد، برای مردم چند کلمه‌ای صحبت کردم[5] و به زبان عربی و محلی ترجمه شد. می‌گویند اکثر مردم زبان عربی می‌فهمند.

 وسط ترجمه صحبت من که توسط مصطفی به زبان محلی انجام می‌شد، اذان شروع شد. بعد از اذان، ترجمه را تمام کرد. خلیفه هم برای نماز آمد. به امامت شخص دیگری نماز جماعت خواندیم. خلیفه هم اقتدا کرد. من نماز ظهر و عصر را با نماز ظهر امام جماعت خواندم.

از آنجا با اتومبیل به محل ساختمان یک دانشگاه اسلامی رفتیم که برای سه هزار دانشجو، در زمینی وسیع، در حال ساخت بود. منظورشان جلب کمک ما بود. گفتند چهار میلیارد فرانک سیفا خرج دارد. دویست و پنجاه سیفا، معادل یک دلار است.

شهر دو سه خیابان آسفالت دارد و بقیه خاکی است. خانه‌ها خیلی ساده است. آب را از چاه می‌کشند. سطح آب پایین رفته و به حدود یکصد و پنجاه متر رسیده و آب دارد شور می‌شود. برای صرف ناهار رفتیم. سینی‌های پر از گوشت گوسفند بریانی با قطعات بزرگ، ران و دست با استخوان، قدح‌های پر از برنج محلی، مخلوط با گوشت مرغ یا گوسفند یا ماهی، قدح‌های بزرگ سالاد از تخم‌مرغ درسته و سیب‌زمینی و چغندر و کاهو با قطعات بزرگ درست شده بود و شیرینی‌های گوناگون خوشمزه بومی و انگور و گلابی که گفتند از اروپا می‌آورند و ماست فراوان بسته‌بندی که شیرین شده با شکر بود.

 در مجموع میهمانی خیلی مسرفانه‌ای بود؛ با آن همه مردم فقیر و گرسنه که در میدان جمع شده بودند و گفته می‌شد که از صبح آنجا بوده‌اند. عجیب و تلخ به نظرم آمد. بعد از غذا، در سالنی که دارای تخت‌های مزین و راحتی بود، کمی استراحت کردم. جزو بخش‌های مقر خلیفه است.

سپس در اتاق مخصوص زندگی خلیفه، برای صرف چای رفتیم. با منقل و زغال خاص خودشان، چای درست کرد و خودش دم کرد و برایمان ریخت. از کتری، دو سه بار چای سبز خوردم. یک دوره از تألیفاتش را - از همان نوعی که قبلاً توصیف شد- هدیه کرد. اتاق مفروش با قالی و دارای تخت شیکی بود. خواستیم مبلغی کمک بدهیم؛ گفتند که چون بعد از میهمانی است، خوب نیست بپذیرند؛ بعداً داده شود.

 باز از مقابل صفوف مردم گذشتیم و با هلی‌کوپترها پرواز کردیم. از گرد و خاک فراوانی که هلی‌کوپترها بر سر مردم ریخت، سخت ناراحت شدم؛ با قیافه خندان بدرقه نمودند.

استاندار و فرماندار منطقه، استقبال و بدرقه کردند در راه مراجعت، قرار بود در یکی از شهرها که رهبر تیجانی‌ها آنجا است، مثل طوبی بازدید داشته باشیم. هلی‌کوپترها نتوانستند پیدا کنند. روی چند شهر دیگر پرواز کردیم و پیشروها در آن شهر منتظر بودند، چون نزدیک غروب شد، ناچار به داکار آمدیم.

به اقامتگاه آمدم. مقداری استراحت کردم. سر شب به منظور شرکت در جلسه اختتامیه کنفرانس به هتل رفتیم. در مشورت به این نتیجه رسیدیم که چون بنا است تأیید مذاکرات مادرید تصویب شود، بهتر است من شرکت نکنم. دکتر ولایتی به‌جای من شرکت کرد.

نخست‌وزیر و وزیر امورخارجه مراکش به ملاقات آمدند و با خضوع و تمجید از جمهوری اسلامی ایران، خواستار تجدید روابط شدند. با خوشحالی گفتند این را سوغات سفر خودمان می‌دانیم. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، به خاطر سفر شاه به مراکش، مراسم قطع شده بود؛ پذیرفتم.

برای شام به رزیدانس برگشتیم. عفت و بچه‌ها هم برگشته بودند. عفت امروز ناهار هم مهمان خانم رئیس‌جمهور سنگال بود؛ با تشریفاتی کمتر از دیروز. از مسجد شیعیان بازدید کرده که نامرتب و کثیف دیده و بازار سنگال را هم کثیف دیده است. فاطی و فائزه هم از بازار صنایع بازدید کرده بودند و فائزه از یک مدرسه ورزشی و یاسر هم در سفر طوبی با من بود.