تحلیل آیت الله هاشمی رفسنجانی از چگونگی انجام رفراندوم جمهوری اسلامی در بهار 1358تاریخ 10/1/1358      با تاکید امام مبنی بر اینکه: آنچه اینجانب به آن رای می‌دهم، "جمهوری اسلامی" است  و آنچه ملت شریف ایران در سرتاسر کشور با فریاد از آن پشتیبانی نموده، همین "جمهوری اسلامی" بوده است نه یک کلمه زیاد و نه یک کلمه کم. من از ملت شریف انتظار دارم که به جمهوری اسلامی رای دهند که تنها این مسیر انقلاب اسلامی است"،  محتوا و شکل رفراندوم تعیین نظام سیاسی آینده کشور، مشخص‌تر شد.     تا پیش از این، نخستین اختلاف جدی ما با اعضای دولت موقت، بر سر چگونگی برگزاری رفراندوم، شکل عملی گرفته بود. نقطه اختلاف در این بود که ما به تبعیت از امام می‌گفتیم نام حکومت را "جمهوری اسلامی" بگذاریم و آنها اصرار بر "جمهوری دموکراتیک اسلامی" و یا حتی "جمهوری دموکراتیک" تنها، داشتند.     البته عبارت "جمهوری دمکراتیک اسلامی"، در متنی که به عنوان اساسنامه شورای انقلاب  تهیه شده بود، آمده بود اما چون اساسنامه شورای انقلاب برای مشخص کردن نحوه اداره شورا و تفکیک وظایف شورا از وظایف دولت موقت، در همان روزهای نخست پیروزی انقلاب تهیه شده بود و بحث کاملی در جزئیات آن متن نشده بود، کسی از جمع ما، در این ارتباط، مدافع آن متن نبود؛ خصوصآ بعد از آنکه نظر امام با صراحت بیان شد، دیگر تکلیف همه ما روشن بود.     در این ایام، برخی هم به شدت اصرار داشتند که رفراندومی صورت نگیرد و می‌گفتند که نیازی به این کار نیست. این افراد معتقد بودند با اعلام حمایتهای مکرر مردم از امام و انقلاب، خواست و نظر مردم روشن و برای همگان مسجل است، بنابراین نیازی به برگزاری رفراندوم نیست. اما امام این نظر را هم نپذیرفتند و بر برگزاری هر چه سریعتر رفراندوم تاکید نمودند.به هر حال نظر قطعی امام، نقطه پایان این اختلافات بود و همگان، چه آنها که رفراندوم را ضروری نمی‌دانستند و چه آنهایی که عنوان دیگری برای جمهوری، پیشنهاد می‌کردند، این نظرات را پذیرفتند و تسلیم شدند و سرانجام در مورد نحوه اجرای رفراندوم قرار شد برگه‌هایی با سوال مشخص "جمهوری اسلامی، آری، نه" و در دورنگ ـ که انتخاب آنها نیز مورد اختلاف بود ـ چاپ و منتشر شود. البته با توجه به اجازه امام، مقرر شد به کسانی که نوع حکومت دیگری مورد نظرشان هست، فرصت داده شود که نام حکومت دلخواه خود را بر روی برگه "نه" بنویسند و در صندوق بیندازند، همچنین روز آغاز رای‌گیری، 10 فروردین و مدت آن دو روز و حداقل سن رای دهندگان 16 سال تمام تعیین شد و هر نوع تظاهرات در روزهای همه‌پرسی و حمل سلاح به جز توسط ماموران انتظامی، ممنوع گردید.با مشخص شدن این خصوصیات، اکثریت احزاب و گروههای سیاسی با انتشار اعلامیه‌هایی بر حضور گسترده در این رفراندوم تاکید کردند؛ البته گروهکهای کوچکی از کمونیستها هم خواستار تحریم انتخابات شدند و تلاش کردند با سمپاشی و پخش شایعاتی در بین برادران اهل سنت در برخی از مناطق از جمله گنبد، زاهدان و اردبیل، مردم را از حضور در رفراندوم باز بدارند. که با پیام به موقع امام، در یک روز قبل از شروع رای‌گیری و با تاکید ایشان مبنی براینکه: ما به برادران خود اطمینان می‌دهیم که تمام اقشار کشور ـ چه اهل سنت و چه شیعه ـ به حقوق خود خواهند رسید و هیچ فرقی بین طوایف مسلمین در حقوق سیاسی و اجتماعی و غیر آن نیست"،  توطئه این گروهها نقش برآب شد، به طوری که در صبح روز 10 فروردین، همه چیز مهیای حرکتی تاریخی و ماندگار مردم شد و نخستین انتخابات کاملا آزاد در طول تاریخ معاصر کشور برگزار گردید. باور این رویداد، دشوار اما دیدن آن لذت بخش بود.     چیزی از صبح نگذشته بود که صفهای طویل زن و مرد، از پیر و جوان، دختر و پسر، با حجاب و بی‌حجاب، در مقابل باجه‌های رای‌گیری تشکیل شد و انبوه آرای مردم به صندوقها ریخته شد. به طوری که طی آن روز و روز بعد تقریبآ تمامی واجدین شرایط، برای اظهار نظر و اعلام رای خود به پای صندوقها آمدند.     امام (ره) و مراجع معظم تقلید نیز در همان ساعات اولیه روز نخست رای‌گیری، در پای صندوق‌ها حاضر شدند و آرای خود را درون آنها انداختند و به این ترتیب میلیونها انسان، در حرکتی شوق‌انگیز آمدند و با رای آزاد خود، زوال 2500 سال نظام شاهنشاهی را گواهی دادند و پایه‌های نظام نوپای "جمهوری اسلامی" را پی‌ریزی کردند.منبع: کتاب هاشمی رفسنجانی، کارنامه و خاطرات 58-1357 ، انقلاب و پیروزی، زیر نظر عباس بشیری