"تفسیر"، یادگار قرآنی هاشمی رفسنجانی

آیت الله هاشمی رفسنجانی تفسیر راهنما و پایان جنگ دو رویداد مهم عمر خود می داند. این جمله را یاسر هاشمی فرزند آیت الله هاشمی رفسنجانی در نشست روش شناسی کتاب تفسیر راهنما می گوید. نشستی که در شهر قم به همت موسسه فهیم با هدف بررسی مجموعه کتاب های تفسیر راهنمای قرآن آیت الله هاشمی رفسنجانی در شهر قم و با حضور استادان ، کارشناسان و علاقه مندان حوزه علوم قرآنی برگزار شد. 
در این نشست که از ابتدای آن محل نشستن هم به سختی پیدا می شد استاد محمد علی مهدوی راد و دکتر محمد مرادی به طرح دیدگاه های خود درباره کتاب تفسیر راهنمای قرآن آیت الله هاشمی پرداختند. دبیر این نشست نیز دکتر محمود ملکی که مدیریت جلسه و طرح گزار ها را برعهده داشت.

مهدوی راد: تفسیری با حرف های تازه

استاد محمدعلی مهدوی راد از دانش آموختگان حوزه علمیه مشهد به شمار می رود که سال ها به تحقیق و تحصیل در حوزه علوم قرآنی پرداخته، پایان‌نامه‌های فراوانی را هدایت کرد و اکنون به عنوان دانشیار در دانشگاه تهران (پردیس قم) مشغول تدریس است. حجت‌الاسلام و المسلمین مهدوی‌راد در کنار درس‌های حوزوی، سه سال در درس تفسیر حضرات آیات سیدعلی خامنه‌ای، مرحوم آیت‌الله حاج میرزا جواد تهرانی و آیت‌الله سیدعزالدین زنجانی حاضر شد است.
به اعتقاد مهدوی راد "آیت الله هاشمی رفسنجانی در نوشتن این تفسیر چون در شرایط زندان و سختی بوده با این وضع چنین اثری را نوشته‌اند که نشان‌دهنده سیالیت دل و ذهن و اخلاص بوده که همین اخلاص هم سبب شده است تا شجره طیبه‌ای شکل بگیرد."
این استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه تفسیر راهنما با تلاش‌های بسیار زیاد دوستان که آیت‌الله از آنان تجلیل کرده  تالیف شده است اظهار کرد: با کمال صراحت و اطلاع و با جرات می‌گویم در جهان عرب هیچ موسسه‌ای به گستردگی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات در حوزه قرآنی کار نکرده است. البته اشکال ما این است که فقط فارسی می نویسیم و این مجموعه عظیم کار تکمیل این تفسیر را عهده‌دار بوده‌اند.اگر کسی تفسیر راهنما و دایرة المعارف و فرهنگ قرآن را کنار یکدیگر بگذارد به زحمات مولف آن پی خواهد برد. 
وی با بیان اینکه تفسیر راهنما روزآمدی دارد بیان کرد: در جوامع اسلامی نوعا نگاه تمدنی، ارزشی و حرکت‌آفرینی و نقشه راه کم به قرآن داریم غیر از تفاسیر عرفانی که تا حدودی به این مسیر نزدیک می‌شوند و یا معانی القرآن‌هایی که کمتر مورد توجه بوده است ولی این تفسیر واجد این نگاه است.
مهدوی‌راد افزود: در قرن ۱۴ نگاه متفاوتی به قرآن شده که از مصر شروع شد و آن نگاه به قرآن در کیفیت، کمیت و زاویه نگاه بوده و تفسیر راهنما نیز متاثر از این مسئله، روزآمدی دارد. برداشت‌های آیت‌الله هاشمی در بسیاری از مداخل مانند آزادی، اشراف و استبداد در این مجموعه بسیار عجیب است همچنین واقع‌گرایی از دیگر ویژگی‌های تفسیر راهنماست زیرا کلیات ابوالبقاء بسیار مطرح است ولی ایشان ناظر به واقعیات اجتماعی و سیاسی مسایل را بیان کرده است.

به گفته این استاد دانشگاه تهران "یکی از مشکلات پژوهش در حوزه، هوایی حرف زدن و بیان کلیات است؛ ولی این تفسیر از قرآن برداشت ارایه داده که واقع‌گرایانه و حرکت‌آفرین است. از دوره تابعین نیز تفسیر مدون و نسخه باقی مانده داریم که نمونه آن مقاتل بن سلیمان است گرچه خاورشناسان نقدهای متنی کرده‌اند ولی شواهد فراوانی برای اطمینان این انتساب وجود دارد. تفاسیر فقهی، اجتماعی و ادبی و ... زیادی نیز داریم ولی کمتر نگاه تمدنی در این تفاسیر جاری بوده است ولی تفسیر راهنما هر دو مورد را یعنی روزآمدی و نگاه تمدنی را دارد لذا بعد هدایتگری، روزآمدی، جریان‌شناسی و عینیت‌گرایی در آن بسیار مشهود است."
وی با بیان اینکه تفسیر راهنما روزآمد است و به قدری مداخل استفاده از فضای بحث وجود دارد که می توان خود آن را مورد بحث قرار داد، اظهار داشت: اندیشه برانگیزی از دیگر ویژگی‌های این تفسیر است؛ همچنین ویژگی دیگر این تفسیر، میدان‌آفرینی است زیرا در تحقیق و پژوهش، منابع، مستقیم نوعا حرف تازه‌ای ندارند ولی موضوعات علوم قرآنی نادیده در تفاسیر و در متون تاریخی است و میدان وسیعی را برای ما باز می‌کند. مهمترین کار فرهنگ قرآن، باز کردن میدان تحقیق وسیع در حوزه قرآن کریم است که حتی این مسئله در المیزان نیز کمتر دیده می شود.
مهدوی‌راد با بیان اینکه آیت‌الله رفسنجانی دارای نبوغ علمی بود تصریح کرد: فهم و درک ایشان کم نظیر بود؛ ایشان به اسلام به عنوان اینکه قصد دارد یک تمدن ایجاد و جامعه اسلامی را اداره کند نگاه می‌کرده است که همین قانون ارث بردن زن از مجموعه ماترک مرد را ایشان از قرآن استخراج و به مجلس ارایه کرد.
استاد دانشگاه تهران عنوان کرد: "معتقدم که باید شش جلد از مجموعه تفسیر راهنما استخراج شود تا کسی که می خواند در او تحرک ایجاد شود زیرا برخی از مطالب، فنی است و ممکن است کمتر افرادی متوجه شوند."

مرادی: ظرافت معانی آیات در تفسیر
در ادامه این نشست دکتر محمد مرادی عضو هیات علمی دانشگاه قرآن و حدیث در ادامه به بیان ویژگی های تفسیر راهنما پرداخت. استاد مرادی عضو هیات علمی دانشگاه قرآن و حدیث پردیس تهران است و مقاله های پرتعدادی در رابطه با علوم قرآنی منتشر کرده است. 
به اعتقاد مرادی "آیت‌الله رفسنجانی احاطه خوبی به مجموعه کار و ذهنیت فوق‌العاده خلاقی در این زمینه داشتند و حتی از پاره‌ای اصطلاحات که در حوزه علوم دینی رایج بود استفاده کردند و به همین دلیل به روز بودن این تفسیر قابل مشاهده بود. اولین نرم‌افزار قرآنی کشور با نوشته‌های مرحوم هاشمی منتشر شد در حالی که هیچ نرم‌افزار قرآنی در بازار وجود نداشت و با تلاش شبانه روزی نیز این کار صورت گرفت."
مرادی بیان کرد: براساس یافته‌های من و شنیده‌هایم از ایشان، کلید قرآن هدف نهایی کار نبود که البته الان هدف نهایی شده است؛ ایشان به دنبال طراحی مرام‌نامه بود و دو کار بزرگ را همزمان طراحی کرد یکی احاطه بر مجموعه داده‌های قرآنی که محصول آن تفسیر راهنما و فرهنگ قرآن است و کار دیگر نیز سیره‌شناسی ائمه بود که هر دو به دفتر تبلیغات سپرده شد.
استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه ایشان قصد داشت مرام‌نامه شیعه را بنویسد تصریح کرد: آقای هاشمی در درجه اول در پی طراحی آن مانیفست بود که بدون احاطه بر معارف قرآن قطعا دست نایافتنی بود؛ زیرا کسانی که با قرآن سر و کار دارند می‌دانند برخی لغات از طریق معاجم قابل دسترسی نیست ولی ایشان علاوه بر برداشت‌ها، نمایه‌سازی نیز کرده بود که ابداع خود ایشان هم در آن دوره بود.
عضو پیشین مرکز فرهنگ و قرآن  افزود: ایشان به صورت خلاقانه به ذهنشان رسیده بود که همه یادداشت‌های خود را نمایه‌سازی کنند زیرا این کار سابقه نداشت؛ این مسئله نشان می‌دهد طرح بزرگی در ذهن ایشان وجود داشت که جز آن نمی شد کار به ثمر برسد.
استاد دانشگاه قرآن و حدیث بیان کرد: دایرة المعارف قرآن نیز بر اثر همین یادداشت‌های آن مرحوم در حال انجام است که واقعا خلایی در جهان تشیع بود. کار بنده با آقای هاشمی متفاوت از کار با دیگران بود؛ ایشان در دوره ریاست جمهوری به علت تلاش مستمر خسته به نظر می‌رسید ولی با این حال نظرات بسیار راهگشایی داشت و بعد از ریاست جمهوری، این همراهی به صورت روزانه انجام شد و خودشان به بنده گفتند که من هر روز صبح تفسیر راهنما را می‌خوانم تا اگر نکته‌ای به ذهنم برسد یادداشت کنم.
"این تفسیر خالص و دور از هر گونه اطلاعات زاید است؛ کسانی که با متون اجتهادی تفسیر سر و کار دارند به خوبی می‌دانند که مفسران گاهی به نظرات مفسران دیگر نظر دارند و آن را نقد و تحلیل می‌کنند و گاهی ده ها صفحه نوشته می‌شود تا بخشی از آیه برای خواننده روشن شود اما در این تفسیر امکانی از چنین مباحث نبوده است زیرا حاصل تفسیر تماما مستند به آیات است و سخن زائدی در آن وجود ندارد و قصه‌پردازی نیز در آن نیست."
وی بیان کرد: همه حرف‌های این تفسیر مستند به قرآن است و از این جهت کار بدیعی است که در تفسیر سابقه نداشته است. در تفسیر روایی، عمدتا روایات نقل می‌شود؛ در تفاسیر اجتهادی هم، نقلیات زیاد است در حالی که در این تفسیر هیچ حرف زائدی نداریم البته در این تفسیر روایات نیز نادیده نگرفته شده است و از روایات نیز بسیار استفاده کرده‌ایم. حتی روایات استفاده شده نیز پشتوانه رجالی دارد و معتبر است و در مجموع این امتیاز بی نظیر را دارد که متکی به نمونه گذشته نیست. می‌توان براساس سخنان مستند این تفسیر، تفسیر چند جلدی روانی نوشته شود که برای همه مردم قابل استفاده باشد.
استاد مرادی عنوان کرد: برای کسانی که انتظار تفسیر تحلیلی از این تفسیر را دارند این انتظار برآورده نمی‌شود؛ زیرا در واقع این تفسیر، یک سلسله کوتاه نوشته‌ها در ذیل یک آیه است و پردازشی در آن وجود ندارد؛ بنابراین کار علمی صد درصدی است که متن آن روان و منسجم باشد نیست بلکه برای دقت نظر و فهم نکته‌های قرآن مناسب است. اگر کسی بخواهد ظرافت‌های معنایی آیات را بیرون بکشد خوب است به این تفسیر مراجعه کند. این تفسیر ابعاد بسیار گسترده از معارف قرآن را فراروی خواننده می‌گذارد؛ در حالی که تفاسیر گذشته نتوانسته است چنین کاری را انجام دهد.
مرادی ادامه داد: سه هزار عنوان اصلی و کلیدواژه در این تفسیر وجود دارد و فیش‌های آن ۱۳۰ هزار نمایه خورده و ۶۵ هزار نکته تفسیری از آیات قرآن برداشت شده است. 
"ایشان بعد از ریاست جمهوری هم کار را به جد دنبال می کرد و روی این کار نظر داشت و حتی نقدهای جزئی نیز مطرح می‌کردند که بخش قابل توجهی از این کار ماحصل نبوغ علمی و فکری ایشان بوده است."
مرادی ادامه داد: هاشمی به لحاظ شخصیت فکری بسیار قابل استفاده است و مطالب وی از خیلی از اندیشمندان مطرح کشور یک سر و گردن بالاتر است اما متاسفانه بعد علمی وی، تحت‌الشعاع بعد سیاسی ایشان قرار گرفته است.

سروش محلاتی: رجوع به دست نوشته های هاشمی
پس از پایان سخنان کارشناسان دعوت شده به جلسه تفسیر راهنما، میهمانان این مراسم نیز به بیان دیدگاه های خود پیرامون کتاب تفسیر راهنمای قرآن پرداختند.
حجت الاسلام و المسلمین محمد سروش محلاتی از پژوهشگران دینی معاصر در نقد این اثر آیت الله هاشمی رفسنجانی گفت: "کاش دست نوشته های آیت الله هاشمی رفسنجانی از مباحث دیگر جدا می شد تا معلوم شود فکر اولیه ایشان چه بوده است و چه افزوده ای توسط محققان در مرحله دوم به آن اضافه شده است. تفاوت این دو آن است که بخش اصلی در زندان و بدون منابع و بخش دوم با منابع متعدد و حضور پژوهشگران بوده است. بالاخره فکر آقای هاشمی الان گم شده است."
به گفته محلاتی "نکته دیگر آن که اگر چه چاپ دفاتر اولیه شاید ضرورتی نداشته باشد، ولی خوب است که در کنار برداشت های ایشان ستاره ای میزدید تا از هم جدا شود."

در ادامه حجت الاسلام والمسلمین سید اسدالله موسوی از اعضای پژوهشکده فرهنگ و قران درباره وضعیت انتشار مجموعه کتاب تفسیر راهنما اظهار داشت: به جز انتشار این دفاتر فعالیت های دیگری هم در دستور کار قرار گرفت یا انتشار آنها در دستور کار قرار گرفته است. 
وی در پاسخ به سروش محلاتی درباره اقدامات انجام شده درباره تفسیر راهنما گفت: دفاتر اولیه 22گانه تفسیر راهنما دست خط آقای هاشمی رفسنجانی در موزه ریاست جمهوری موجود است. طراحی نرم افزارهای تبیان 3 و 4 در بازار موجود است. تفسیر راهنمای یک با بیست جلد تفسیر و یک جلد نمایه با جلد قهوه ای و ویراست دوم آن نیز با جلد زرد رنگ بصورت 21 جلدی موجود است. بر اساس آن نرم افزاری شکل گرفته که تفسیر راهنمای ترتیبی و تفسیر راهنمای موضوعی با عنوان دانشنامه یک و دوم طراحی شد.
وی در ادامه به دیگر برنامه های مربوط به قرآن که در پژوهشکده فرهنگ و قرآن در دست تهیه است اشاره کرد و افزود: فرهنگ موضوعی قرآن که از آن تفسیر استخراج شده است و همچنین دایره العارف قران کریم در دست تهیه است. سپس دانشنامه های قرآنی جدید به دست علاقه مندان می رسد که در بیست و سه جلد طراحی شده است. از سوی دیگر پرتال قرآن نیز یکی از طرح هاست که به زودی جزییات آن اعلام می شود.

ایازی: فرهنگ سازی با تفسیر
حجت الاسلام و المسلمین سید محمد علی ایازی عضو مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم و از پژوهشگران ارشد تفسیر قرآن نیز اظهار داشت: بخش هایی از فعالیت های مربوط به تفسیر به افکار عمومی معرفی نشده است. این تفسیر فازهای مختلفی دارد که بخش هایی از آن روانه کتابخانه شده و بخش هایی نیز در دست تهیه است.
به گفته ایازی "فعالیت درباره تفسیر راهنما از سال 64 آغاز شد. فعالیت حول محور این نوع کار قرآنی رایج نبود و مجموعه ای مانند پژوهشکده فرهنگ و قرآن که این تفسیر بوجود آورد فرهنگ سازی کرد.

یاسر هاشمی: پایان جنگ و فعالیت قرآنی ثمره عمر هاشمی 
یاسر هاشمی فرزند آیت الله هاشمی رفسنجانی هم که مهمان ویژه این نشست بود در سخنان کوتاهی ضمن تشکر از حجت الاسلام کاظم قاضی زاده برای برگزاری نشست نقد و بررسی تفسیر با یادآوری خاطره ای از پدرش گفت: از مرحوم پدر سوال شد که شما چه چیزی را ثمره عمر خود در پیشگاه خدا می دانید؟ پاسخ داد: "اول این که کار قرآنی و بعد خاتمه جنگ" و این کلام ایشان وظیفه مارا سنگین می کند.
وی اظهار امیدواری کرد با همکاری یاوران قرآنی پروژه چندین ساله تفسیر راهنمای قرآن به پایان خود برسد.