تفسیر « بسم الله الرحمن الرحیم»
22 دفتر دویست برگی حاصل تلاش آیة الله آقای هاشمی رفسنجانی در زندان اوین از دی ماه 1354 تا پیروزی انقلاب اسلامی در 1357 است که به صورت سی هزار برداشت با هشت هزار عنوان پایه اولیه «تفسیر راهنما» را بنا نهاد.
جلد (۱)
سوره حمد
آیه(1)
بسْمِ اللَّهِ الرَّحْمن الرَّحِیمِ
به نام خداوند گسترده رحمت و مهربان،
۱-«اللّه»نام خدا در زبان عرب
بسم اللّه
۲-قرآن،مظهر نام خدا(الله) است.
بسم اللّه
«بسم اللّه»در آغاز قرآن را به دو گونه می‌توان لحاظ کرد:
-1سخنی باشد که خداوند آن را برای تعلیم به مردم بیان کرده است.در این لحاظ«بسم اللّه»دستوری به مردم است که چگونه کارهای خویش را آغاز کنند.
۲-اخباری باشد دربارۀ خود قرآن،در این صورت«بسم اللّه»در آغاز قرآن اشاره به آن است که خداوند،قرآن را با اسم«اللّه»تحقق بخشیده و به ظهور رسانده است؛یعنی،قرآن مظهر اسم«اللّه»است.
۳-قرآن،کتابی آغاز شده با نام خدا و همراه با اعلام رحمت به بندگان
بسم اللّه الرحمن الرحیم
۴-لزوم آغاز کردن کارها با نام خدا و گفتن«بسم اللّه...»
بسم اللّه
از آنجا که قرآن کتاب هدایت است و سخن خویش را با«بسم اللّه»آغاز کرده این نکته را به مخاطبانش القا می‌کند که کارهای خود را با«بسم اللّه»شروع کنند.
۵-همۀ موجودات و مخلوقات،بهره‌مند از رحمت گستردۀ الهی هستند.
بسم اللّه الرحمن
کلمۀ«رحمان»صیغۀ مبالغه است و دلالت بر شدت رحمت و گستردگی آن دارد.
۶-خداوند به بندگان خویش مهربان است.
بسم اللّه...الرحیم
در این که چرا دو صفت رحمانیت و رحیمیت در پی یکدیگر آمده‌اند؟ -در حالی که هر دو حکایت از رحمت الهی دارند-چند نظر ابراز شده است.آنچه از کاربرد آن دو صفت در قرآن به دست می‌آید این است که رحمانیت در رابطه با همۀ مخلوقات است و رحیمیت تنها در ارتباط با انسان و دیگر مکلفان می‌باشد.بنابراین رحیمیت خدا به رحمت ویژۀ الهی
به انسانها و سایر مکلفان اشاره دارد.
۷-رحمت گستردۀ خداوند و مهربانی او به بندگان،دلیل لزوم انجام کارها با نام او
بسم اللّه الرحمن الرحیم
توصیف«اللّه»به رحمان و رحیم پس از اشاره به لزوم انجام
کارها با نام خدا،گویای حکمت این دستور است؛یعنی،چون خدا رحمان و رحیم است،کارها را با نام او آغاز کنید.
۸-انجام کارها با نام خدا،مایۀ جلب رحمت اوست.
بسم اللّه الرحمن الرحیم
توصیه به انجام دادن کارها با نام خدا و تذکر به رحمانیت و رحیمیت او به عنوان حکمت این توصیه،گویای این است که نام خدا در کارها،موجب جلب رحمت الهی و در نتیجه به کمال رسیدن آن کارهاست.
۹-قرآن،جلوۀ رحمانیت و رحیمیت خداست.
بسم اللّه الرحمن الرحیم
از آنجا که غالباً گوینده در آغاز سخن به اهداف کلی برنامه خویش اشاره می‌کند،می‌توان گفت که از اهداف انتخاب دو صفت رحمانیت و رحیمیت خدا در آغاز قرآن،رساندن این حقیقت است که قرآن جلوۀ رحمت الهی برای بشر است.
۱۰-«رحمان»و«رحیم»از اسما و صفات خداوند
بسم اللّه الرحمن الرحیم
۱۱-«عبداللّه بن سنان عن أبی عبداللّه(ع) قال:سألته عن«بسم اللّه الرحمن الرحیم»فقال(ع):«الباء بهاء اللّه و السّین سناء اللّه و المیم مجد اللّه-و روی بعضهم ملک اللّه-واللّه إلٰه کل شیء (و)الرحمن لجمیع العالم و الرحیم بالمؤمنین خاصّة؛
عبداللّه بن سنان گوید:از امام صادق(ع) دربارۀ«بسم الله الرحمن الرحیم»پرسیدم،امام فرمود:«بای»بسم اللّه،نشانگر خوبی و حسن خداوند و«سین»اشاره به رفعت او و«میم»اشاره به مجد و عظمت اوست.و بعضی روایت کرده‌اند که:(میم) اشاره به ملک و سلطنت خداوند است و«اللّه»معبود همه چیز است (و)«رحمان»نظر به رحمت او در بارۀ همۀ عالم و«رحیم»نظر به رحمت او دربارۀ خصوص مؤمنان دارد.»
۱۲-«قال أبوالحسن‌الرّضا(ع):إنّ«بسم اللّه الرّحمٰن الرّحیم»أقرب إلی اسم اللّه الأعظم من سواد العین إلی بیاضها؛
بندگی خدای عز و جل را بر خود می‌نهم...».
۱۴-«عن أبی سعید الخُدری قال:قال رسول الله(ص):«...قال عیسی (ع)...«الرّحمان»رحمان الدّنیا و الآخرة و«الرّحیم»رحیم الآخرة؛
ابوسعید خدری گوید:رسول خدا(ص) فرمود:...عیسی (ع) فرمود:...«رحمان»نظر به رحمت واسعۀ خدا در دنیا و آخرت و«رحیم»نظر به رحمت ویژۀ او در آخرت دارد».