تفسیر آیات قرآن کریم – سوره هود – آیه ۷ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

وَهُوَ الَّذی خَلَق السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ فِی ستَّةِ أَیَّامٍ وَکَانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاء لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً وَلَئِن قُلْتَ إِنَّکُم مَّبْعُوثُونَ مِن بَعْد الْمَوْتِ لَیَقُولَنَّ الَّذینَ کَفَرُواْ إِنْ هَـذَا إِلاَّ سحْرٌ مُّبینٌ

و او کسی است که آسمانها و زمین را در شش روز آفرید و پیشتر ، عرشش بر آب [مستقر] بود; تا بیازماید شما را که کدامتان نیکو کردارتر است و اگر بگویی: «شما پس از مرگ یقیناً برانگیخته می شوید»; همانا کسانی که کافر شدند ، خواهند گفت: «نیست این [سخن] مگر افسونی آشکار».

 

1ـ خداوند ، آفریننده آسمانها و زمین است.

هو الذی خلق السمـوت و الأرض

 

2ـ آفرینش آسمانها و زمین ، تدریجی بوده و در شش روز (شش دوره) به انجام رسیده است.

خلق السمـوت و الأرض فی ستة أیام

مراد از «أیام» در آیه شریفه ، معنای متعارف آن (روزها یا شبانه روزها) نیست; بلکه مقصود ، دوره ها و مرحله هاست; زیرا روز به معنای متعارف آن ، پس از خلقت زمین قابل فرض است.

 

3ـ جهان آفرینش ، دارای آسمانهایی متعدد

هو الذی خلق السمـوت

 

4ـ پیش از آفرینش آسمانها و زمین ، هستی منحصر به آب بود.

و کان عرشه علی الماء

«عرش» به معنای تخت پادشاه می باشد و در آیه، کنایه از سیطره و حکومت است و جمله «وکان عرشه علی الماء» به دلیل وجود «کان» به این معناست که: خداوند، آسمانها و زمین را آفرید در حالی که پیش از آن، بر آبها سیطره وحکومت داشت. این معنا می رساند که آب، پیش از آسمانها و زمین تشکیل دهنده هستی بوده است.

 

5ـ آب ماده اصلی برای آفرینش آسمانها و زمین*

خلق السمـوت و الأرض فی ستة أیام و کان عرشه علی الماء

برداشت فوق، مقتضای ارتباط میان دو جمله «خلق السموات ...» و «کان عرشه علی الماء» است; یعنی، بیان این معنا که: پیش از آفرینش آسمانها و زمین، هستی منحصر به آب بود و خداوند بر آنها حاکمیت داشت، می تواند به این نکته اشاره داشته باشد که خداوند، آن آبهای پیشین یا قسمتی از آنها را به آسمان و زمین تبدیل کرد.

 

6ـ خداوند حاکم و فرمانروای هستی

و کان عرشه علی الماء

 

7ـ خداوند ، انسانها را مورد آزمون قرار می دهد.

لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً

 

8ـ پدید آمدن نیکوکارترین انسانها (انسانهای کامل) هدف از آزمون آدمیان از ناحیه خداوند است.

لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً

بلاء (مصدر یبلوا) به معنای آزمودن است و از آن جا که آزمونهای الهی برای آگاهی یافتن نیست، می توان گفت مقصود از آن، بروز امری است که به عنوان هدف از آزمون مطرح است. بنابراین معنای «لیبلوکم ...» چنین می شود: تا شما را بیازماید و هدف از آزمون این است که بهترین و کاملترینها در صحنه وجود، پدید آیند و ظاهر شوند.

 

9ـ پدید آمدن نیکوکارترین انسانها (انسانهای کامل) از هدفهای آفرینش آسمانها و زمین است.

خلق السمـوت و الأرض ... لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً

«لیبلوکم» متعلق به «خلق السموات ...» است و بیانگر هدف آفرینش می باشد.

 

10ـ انسانها ، پس از مرگ برای حضور در صحنه قیامت ، زنده شده و برانگیخته خواهند شد.

و لـئن قلت إنکم مبعوثون من بعد الموت

 

11ـ توجه دادن انسانها به حیات پس از مرگ و برپایی قیامت ، از رسالتهای پیامبر(ص)

و لـئن قلت إنکم مبعوثون من بعد الموت

 

12ـ کفرپیشگان ، قیامت را امری گزاف و طرح آن را از سوی پیامبر(ص) چون سحر ، نیرنگی روشن قلمداد می کردند.

إن هـذا إلاّ سحر مبین

 

«هـذا» به گفتار پیامبر(ص) مبنی بر زنده شدن مردگان و برپایی قیامت اشاره دارد. اطلاق «سحر» بر این گفتار و ادعا، از باب تشبیه است و وجه شبه آن بطلان و نیرنگ می باشد; یعنی، این سخن ظاهری فریبنده و باطنی پوچ و بی اساس دارد و در بطلان و نیرنگ بازی، همانند سحر است.

 

13ـ آزمون انسانها از ناحیه خداوند ، در پرتو معاد و برپایی قیامت ، توجیه پذیر است.

خلق السمـوت و الأرض ... لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً و لـئن قلت إنکم مبعوثون

طرح مسأله قیامت ، پس از بیان آزمودن انسانها ، حاوی این نکته است که بدون برپایی قیامت ، آزمون انسانها و مشخص شدن نیکوکاران از غیرشان ، ثمره و نتیجه مطلوب را نخواهد داشت.

 

14ـ «عن الرضا(ع) قال: إن الله تبارک و تعالی ... خلق السموات و الأرض فی ستة أیام ... لیظهر للملائکة ما یخلقه منها شیئاً بعد شیء فیستدل بحدوث ما یحدث علی الله تعالی مرّة بعد مرّة ... و أما قوله عزوجل: «لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً» فإنه خلقهم لیبلوهم بتکلیف طاعته و عبادته، لا علی سبیل الإمتحان والتجربة لأنه لم یزل علیماً بکلّ شیء ...;(1)

از امام رضا(ع) روایت شده است که فرمود: همانا خدای تبارک و تعالی ... آسمانها و زمین را در شش روز آفرید ... تا آنچه را می آفریند برای ملائکه یکی پس از دیگری آشکار کند، که به وسیله حدوث پدیده ها تازه به تازه بر وجود خدا استدلال شود ... و اما قول خدای عزوجل «لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً»; یعنی، خدا انسانها را آفرید تا آنان را به وسیله تکلیف به طاعت و عبادت خود آزمایش کند. البته نه برای امتحان و کشف مجهول; زیرا از ازل به همه چیز آگاه بوده و هست ...».

 

15ـ «قال رسول الله(ص): إن الله قدّر مقادیر الخلایق قبل أن یخلق السمـوات و الأرض بخمسین ألف سنة و کان عرشه علی الماء;(2)

از رسول خدا(ص) روایت شده است که فرمود: خداوند پنجاه هزار سال قبل از خلقت آسمانها و زمین ، مقدرات مخلوقات را تعیین کرد در حالی که عرش خدا بر آب بود».

 

16ـ «عن محمد بن مسلم قال: قال لی أبوجعفر(ع): کان کل شیء ماءاً و کان عرشه علی الماء ، فأمر الله عز ذکره الماء فاضطرم ناراً ثم أمر النار فخمدت فارتفعت من خمودها دخان فخلق الله عزوجل السمـوات من ذلک الدخان و خلق الله عزوجل الأرض من الرّماد ...;(3)

محمدبن مسلم گوید: امام باقر(ع) به من فرمود: همه چیز آب بود و عرش خدا بر آب قرار داشت; پس خدای عزّ ذکره به آب امر کرد، پس آن آب آتشی برافروخته شد، سپس آتش را امر کرد خاموش شود و خاموش شد، پس بر اثر خاموشی آتش دودی از آن برخاست; آن گاه خداوند آسمانها را از آن دود آفرید و زمین را از خاکستر آفرید ...».

 

17ـ «عن علی بن الحسین(ع) قال: إن الله عزوجل خلق العرش ... من أنوار مختلفة فمن ذلک النور نور أخضر ... و نور أصفر ... و نور أحمر ... و نور أبیض...;(4)

از امام سجاد(ع) روایت شده است که فرمود: ... همانا خدای عزوجل عرش را ... از نورهای گوناگون خلق کرد که از این نورها نور سبز بود ... و نور زرد ... و نور سرخ ... و نور سفید ...».

 

18ـ «عن علی(ع) ... خلق [الله] عرشه من نوره و جعله علی الماء ... و ذلک قوله: «و کان عرشه علی الماء ...»;(5)

از امام علی(ع) روایت شده است که فرمود: ... [خداوند] عرش خود را از نور خویش آفرید و آن را بر آب قرار داد ... و این است قول خدا که می فرماید: «و کان عرشه علی الماء ...».

 

19ـ «عن أبی عبدالله(ع) قال: العرش فی وجه هو جملة الخلق ... و فی وجه آخر العرش هو العلم الذی إطلع الله علیه أنبیاءه و رسله و حججه ...;(6)

از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمود: عرش در یک وجه همه خلق است ... و در وجه دیگر عرش علمی است که خداوند پیامبران و رسولان و حجت های خود را از آن آگاه کرده است ...».

 

20ـ «از رسول خدا(ص) روایت شده است که فرمود: ... قول الله تعالی «لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً» یعنی أیّکم أزهد فی الدنیا;(7)

سخن خدای تعالی «تا شما را بیازماید که کدام یک عملتان بهتر است»; یعنی، کدام یک از شما در دنیا زاهدتر است».

 

21ـ «عن النبی(ص) انه تلا هـذه الأیة «لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً» قال: أیّکم أحسن عقلاً ، و أورع عن محارم الله و أسرع فی طاعة الله;(8)

از پیامبراکرم(ص) روایت شده است که این آیه را تلاوت کرد (لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً) و فرمود: [تا شما را آزمایش کند که] کدام یک عقلش نیکوتر و از حرامهای خدا پرهیزکارتر و در طاعت خدا پرشتاب تر است».

 

22ـ «عن أبی عبدالله(ع) فی قول الله عزوجل «لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً» قال: لیس یعنی أکثر عملاً و لـکن أصوبکم عملاً ...;(9)

از امام صادق(ع) روایت شده است که درباره قول خدای عزوجل «لیبلوکم أیّکم أحسن عملاً» فرمود: مقصود بیشتر عمل کردن نیست، بلکه صحیح تر عمل کردن شماست ...».

 

23ـ «از أمیرالمؤمنین(ع) روایت شده است که فرمود: «...إن الله تعالی قد کشف الخلق کشفة لا انه جهل ما أخفوه من مصون أسرارهم و مکنون ضمائرهم و لـکن لیبلوهم أیّهم أحسن عملاً فیکون الثواب جزاء و العقاب بواء;(10)

همانا خداوند به تمام تحولات مخلوقاتش علم پیدا کرد، نه بدین معنا که جاهل باشد به آنچه که مخلوقاتش مخفی می کنند از اسرار نگه داشته شده و ضمیرهای پنهان; بلکه [به خاطر ]آنکه آنان را بیازماید تا آنکه ثوابی که به آنها داده می شود، پاداش [عمل] و عذاب معادل [عمل ]آنان باشد».

آب:

زمان خلقت آب 4; فواید آب 5

آسمان:

تعدد آسمان 3; خالق آسمان ها1; خلقت آسمان ها16; خلقت تدریجی آسمان ها 2، 14; عنصر خلقت آسمان ها 5; فلسفه خلقت آسمان ها 9; مدت خلقت آسمان ها 2

آفریده:

آفریده قبل از آسمانها 4; آفریده قبل از زمین 4

آفرینش:

حاکم آفرینش 6

ابتلا:

ابزار ابتلا 14; فلسفه ابتلا 20، 23

اعداد:

عدد شش 2

انسان:

ابتلای انسان ها 7، 13; انسان ها پس از مرگ 10; حشر اخروی انسان ها10; زمینه پیدایش انسان های کامل 8، 9; فلسفه ابتلای انسان ها 8، 14; فلسفه خلقت انسان ها 14

تذکر:

تذکر به حیات اخروی 11; تذکر به قیامت 11

خدا:

امتحانهای خدا 7، 8، 13; حاکمیت خدا 6; خالقیت خدا 1; مقدرات خدا 15

روایت: 14، 15، 16، 17، 18، 19، 20، 21، 22، 23

زمین:

خالق زمین 1; خلقت تدریجی زمین 2، 14; خلقت زمین 16; عنصر خلقت زمین 5; فلسفه خلقت زمین 9; مدت خلقت زمین 2

عرش:

خلقت عرش 17، 18; عرش خدا و آب 15، 18; مراد از عرش 19

قیامت:

مکذبان قیامت 12; نقش قیامت 13

کافران:

بینش کافران 12; تهمتهای کافران 12; کافران و قیامت 12

محسنان:

زمینه پیدایش محسنان 8، 9; مراد از محسنان 20، 21، 22

محمد(ص):

تهمت جادوگری به محمد(ص) 12; رسالت محمد(ص) 11

مردگان:

احیای اخروی مردگان 10

 

پی نوشت ها :

1. عیون اخبارالرضا، ج 1، ص 134، ح 33; نورالثقلین، ج 2، ص 336، ح 10.

2. الدرالمنثور ، ج 4 ، ص 403.

3. کافی، ج 8، ص 153، ح 142; تفسیربرهان، ج 2، ص 207، ح 4.

4. توحید صدوق، ص 326، ح 1، ب 51; تفسیر برهان، ج 2، ص 208، ح 7.

5. بحارالأنوار ، ج 40 ، ص 195 ، ح 80.

6. معانی الأخبار، ص 29، ح 1; بحارالأنوار، ج 55، ص 28، ح 47.

7. مکارم الأخلاق ، ص 447; بحارالأنوار ، ج 74 ، ص 93 ، ح 1.

8. تفسیرطبری، جزء 12، ص 5; مجمع البیان، ج 10، ص 484.

9. کافی ، ج 2 ، ص 16 ، ح 4; نورالثقلین ، ج 2 ، ص 340 ، ح 22.

10. نهج البلاغه، خطبه 144; نورالثقلین، ج 2، ص 340، ح 23.