أَمَّن یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَیَکْشفُ السُّوءَ وَیَجْعَلُکُمْ خُلَفَاء الْأَرْضِ أَإِلَهٌ مَّعَ اللَّهِ قَلِیلًا مَّا تَذَکَّرُونَ

یا کیست که وقتی بیچاره ای او را بخواند پاسخش می دهد و رنجش را برطرف می سازد و [کیست که ]شما را جانشینان زمین می کند؟ آیا با خدا معبود دیگری هست؟ چه اندک هشیار می شوید!

 

1 - خداوند، اجابت کننده دعای درماندگانی که از تدبیر ناتوانند.

 

أمّن یجیب المضطـّر إذا دعاه

 

2 - قرار گرفتن انسان در شرایط اضطرار و درماندگی، زمینه ساز استجابت دعای وی از سوی خدا

 

أمّن یجیب المضطـّر إذا دعاه

تصریح به عنوان «مضطـّر» نشان می دهد که شرایط اضطرار (یعنی شرایطی که انسان در آن شرایط از همه اسباب و عوامل قطع امید می کند) این زمینه را فراهم می آورد که انسان، خالصانه و بی شائبه از شرک، خدا را بخواند. فریادخواهی خالصانه از خداوند (إذا دعاه) نیز درپی دارنده اجابت آن از سوی او است.

 

3 - نقش دعای خالصانه در حل مشکلات و رفع گرفتاری ها

 

أمّن یجیب المضطـّر إذا دعاه و یکشف السوء

 

4 - همه علل و عوامل طبیعی، مقهور خواست و اراده خداوند

 

أمّن یجیب المضطـّر إذا دعاه

«اضطرار» به معنای کوتاه شدن دست انسان از همه عوامل عادی و مادی است. بنابراین اجابت دعای مضطر از سوی خدا به این معنا است که خدا با اراده خویش همه علل و عوامل مادی را در جهتی قرار می دهد که انسان بتواند با تسلط بر آنها و بهره گیری از آنها، به حل مشکلات و رفع گرفتاری های خود بپردازد. جمله «و یجعلکم خلفاء الأرض» در بیان همین نکته است.

 

5 - تسلط انسان بر زمین و بهره گیری گسترده وی از نعمت های آن، تدبیری الهی و نشان دهنده الطاف خداوند در حق وی

 

و یجعلکم خلفاء الأرض

اسناد «جعل» به خداوند، برای یادآوری این واقعیت است که اگر شما بر گرده زمین سوارید و از آن سود می جویید، امری اتفاقی نیست; بلکه در آن رموز و مناسبات زیادی به کار رفته که همه وابسته به تدبیر خداوند است و بر این اساس است که قادر به تصرف در زمین و تسلط بر آن هستید. تعبیر «خلفاء الأرض» اشاره به همین تصرف و تسلط دارد.

 

6 - رفع ناخوشایندی ها از انسان در پرتو دعا، زمینه ساز اقتدار و توانمندی انسان در گستره حیات

 

و یکشف السوء و یجعلکم خلفاء الأرض

ذکر «یجعلکم خلفاء» بعد از «یکشف السوء» بیانگر این نکته است که اگر مشکلات همواره بر انسان هجوم آورد و خداوند آنها را از وی دور سازد، بشر زمینگیر شده و قادر به ادامه حیات نخواهد بود. پس این گره گشایی های خدا است که زمینه آسایش و رفاه انسان را در پهنه زمین فراهم می آورد.

 

7 - اجابت دعای انسان در شرایط اضطرار و حل مشکلات وی، از سوی خداوند، نشانی روشن از یگانگی او و پوچی و بطلان شرک

 

أمّن یجیب المضطـّر ... و یکشف السوء ... أءلـه مع اللّه

«أءلـه مع اللّه»; یعنی، با توجه به این که تنها خداوند در شرایط اضطرار می تواند نجات دهنده انسان ها باشد، آیا مجالی برای روی آوری به غیرخدا هست؟ هرگز!

 

8 - روی آورندگان به شرک، علی رغم حل شدن مشکلاتشان به اراده خدا، مردمی غفلت زده و مستحق نکوهش

 

أمّن یجیب المضطـّر ... قلیلاً ما تذکّرون

عبارت «قلیلاً ما تذکّرون» نکوهش از کسانی است که حقایق وحی را با همه روشنی درنمی یابند و با این که خداوند همواره گرفتاری هایشان را برطرف و مشکلاتشان را حل می کند، از او غافلند و به غیر او روی می آورند.

 

9 - انسان ها در بیشتر عمر خود، غافل از الطاف الهی در حق خویش

 

قلیلاً ما تذکّرون

 

10 - لزوم توجه همیشگی انسان به امدادها و الطاف خداوند در حق وی

 

قلیلاً ما تذکّرون

لحن آمیخته با سرزنش جمله «قلیلاً ما...» می رساند که خداوند خواهان توجه همیشگی انسان به او است.

اخلاص

آثار اخلاص 3

اضطرار

آثار اضطرار 2

انسان

غفلت انسان ها 9; منشأ سلطه انسان بر زمین 5

توحید

نشانه های توحید ربوبی 7

خدا

آثار اراده خدا 4، 8; آثار تدبیر خدا 5 آثار لطف خدا 5

دعا

آثار دعا 3، 6; زمینه اجابت دعا 2; منشأ اجابت دعا1، 8

ذکر

ذکر امدادهای خدا 10; ذکر لطف خدا 10

سختی

زمینه رفع سختی 3

سرزنش

مستحقان سرزنش 8

شرک

دلایل پوچی شرک 7

عوامل طبیعی

نقش عوامل طبیعی 4

غفلت

غفلت از لطف خدا 9

قدرت

زمینه قدرت 6

مشرکان

سرزنش مشرکان 8; غفلت مشرکان 8

مشکلات

زمینه رفع مشکلات 6

مضطر

اجابت دعای مضطر 7; دعای مضطر 1

نعمت

منشأ نعمت های دنیوی 5