إِنَّ الَّذینَ ارْتَدُّوا عَلَی أَدْبَارِهِم مِّن بَعْد مَا تَبَیَّنَ لَهُمُ الْهُدَی الشَّیْطَانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَأَمْلَی لَهُمْ

 

همانا کسانی که پس از روشن شدن راه هدایت برای آنان، عقبگرد کردند، شیطان [کارهای بدشان را] برای آنها زینت داد و آرزوهایشان را طولانی کرد.

 

1- روی گردانی از حق، به رغم وضوح آن بر انسان، نتیجه وسوسه ها و فریب های شیطانی است.

 

إنّ الذین ارتدّوا علی أدبـرهم ... الشیطـن سوّل لهم

 

2- شیطان، از موانع جدی گرایش آگاهان، به حق و هدایت

 

من بعد ما تبیّن لهم الهدی الشیطـن سوّل لهم

 

3- روی گردانی از دین، پس از گرایش و تمایل به آن، عملی ارتجاعی و مورد نکوهش

 

إنّ الذین ارتدّوا علی أدبـرهم من بعد... الشیطـن سوّل لهم

 

4- ارتداد، معلول مقهور شدن انسان در برابر وسوسه ها و دسیسه های شیطانی است.

 

إنّ الذین ارتدّوا ... الشیطـن سوّل لهم

 

5- سرزنش اهل کتاب از سوی خداوند، به خاطر امتناع از ایمان، علی رغم آشکار شدن حقانیت اسلام بر ایشان *

 

إنّ الذین ارتدّوا علی أدبـرهم ... الشیطـن سوّل لهم

برداشت بالا بدان احتمال است که مراد از «الذین ارتدّوا...» اهل کتاب باشند; زیرا آنان با برخورداری از کتاب آسمانی و وعده های الهی به بعثت رسول خاتم(ص) و عالمان به کتاب، نزدیک ترین گروه و سزاوارترین آنان به شناخت حقانیت اسلام و قرآن بوده اند.

 

6- نفاق و امتناع از تکالیف دشوار دین، به مثابه ارتداد است.

 

إنّ الذین ارتدّوا علی أدبـرهم

با توجه به این که آیات پیشین در رابطه با بیماردلان گریزان از جهاد بود، «الذین ارتدّوا» ممکن است نظر به آنان داشته باشد.

 

7-آگاهی و درک حقیقت، مسؤولیت آور و ملاک نکوهش و مؤاخذه حق ناپذیران

 

إنّ الذین ... من بعد ما تبیّن لهم الهدی

آیه شریفه، مرتدان و حق ناپذیران را سرزنش می کند و این توبیخ و سرزنش را بر یک اصل استوار کرده و آن عبارت است از «تبین حق و راه هدایت».

 

8- وسوسه، تزیین و القای آرمان های دروغین، ابزار شیطان در منحرف ساختن انسان ها

 

إنّ الذین ارتدّوا ... الشیطـن سوّل لهم و أملی لهم

مفهوم «أملی» ممکن است به معنای ایجاد آمال و آرزو باشد.

 

9- وسوسه ها و آرمان های شیطانی، قفل اندیشه و قلب آگاهان حق گریز *

 

أم علی قلوب أقفالها ... الشیطـن سوّل لهم و أملی لهم

برداشت بالا بدان احتمال است که «إنّ الذین ارتدّوا...» در مقام تبیین و توضیح ذیل آیه قبل باشد (أم علی قلوب أقفالها). در این صورت وسوسه ها و آمال شیطانی منطبق بر «أقفالها» می شود.

 

10- زیبایی ها و جلوه های راه کفر، غیر واقعی و زاییده وسوسه های شیطانی است.

 

الشیطـن سوّل لهم و أملی لهم

«سوّل» به معنای وارونه نمایاندن واقعیت ها است; یعنی، «زیبانمودن زشتی ها و متمایل ساختن نفس به جانب آن» و این تعبیر نشان می دهد که راه کفر و ضد حق و هدایت، فاقد زیبایی واقعی است; ولی شیطان به دروغ آن را می آراید.

 

11- شیطان، هموارکننده راه گناه و کفر، در نگاه انسان ها

 

الشیطـن سوّل لهم

واژه «سوّل» ممکن است به معنای «سهّل» باشد.

 

12- شیطان، یاری دهنده حق گریزان، در روی گردانی از ایمان و هدایت

 

و أملی لهم

مفاد «أملی» ممکن است امداد و یاری رساندن باشد.

 

13- تزیین ضد ارزش ها، برای متمایل ساختن انسان ها به آن، خصلتی شیطانی است.

 

الشیطـن سوّل لهم و أملی لهم

چنانچه «تسویل» به معنای زیبا نمایش دادن زشتی ها باشد.

آرزو

آثار آرزو ی باطل 8، 9

ارتداد

آثار ارتداد 3; سرزنش ارتداد 3; منشأ ارتداد 4; موارد ارتداد 6

اسلام

وضوح حقانیت اسلام 5

اهل کتاب

عوامل سرزنش اهل کتاب 5

تکلیف

آثار ترک تکلیف 6

حرکت

حرکت ارتجاعی 3

حق

امداد به حق ناپذیران 12; منشأ حق ناپذیری 1; موانع حق پذیری 2

خدا

سرزنشهای خدا 5

شیطان

آثار سلطه شیطان 4; آثار وسوسه های شیطان 1، 4، 9، 10; امدادهای شیطان 12; صفات شیطان 13; نقش شیطان 2، 11، 12

علم

آثار علم 7

عمل

آثار تزیین عمل 8; تزیین عمل ناپسند 13

قلب

زمینه ختم قلب 9

کفر

پوچی کفر 10; زمینه کفر 11; سرزنش کفر به اسلام 5; منشأ تزیین کفر 10

گمراهی

عوامل گمراهی 8

گناه

زمینه گناه 11

مسؤولیت

زمینه مسؤولیت 7

نفاق

آثار نفاق 6

وسوسه

آثار وسوسه 8

هدایت

موانع هدایت 2، 12