فَبَعَثَ اللّهُ غُرَابًا یَبْحَثُ فِی الأَرْضِ لِیُرِیَهُ کَیْفَ یُوَارِی سَوْءةَ أَخِیهِ قَالَ یَا وَیْلَتَا أَعَجَزْتُ أَنْ أَکُونَ مِثْلَ هَـذَا الْغُرَاب فَأُوَارِیَ سَوْءةَ أَخِی فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادمِینَ

پس خدا کلاغی را برانگیخت که در زمین کاوش کند تا به او بنمایاند که چگونه جَسَد برادرش را دفن کند. او گفت: ای وای بر من! آیا عاجزم که مانند این کلاغ باشم و جَسَد برادرم را دفن کنم؟ و سرانجام از پشیمانان گشت.

 

1 خداوند کلاغی را برای آموزش دفن هابیل به سوی قابیل گسیل داشت.

فبعث اللّه غراباً ... لیریه کیف یوری سوءة اخیه

 

2 کلاغ با کاوش در زمین و پنهان سازی چیزی در آن، قابیل را به کیفیت دفن جثه هابیل رهنمون ساخت.

فبعث اللّه غراباً یبحث فی الارض لیریه کیف یوری سوءة اخیه

 

3 قابیل، ناآگاه از کیفیت دفن و پنهان سازی جثه هابیل

لیریه کیف یوری سوءة اخیه

 

4 قابیل، سرگردان و متحیر در برابر جسد بی جان برادرش هابیل

فبعث اللّه غراباً ... لیریه کیف یوری سوءة اخیه

برداشت فوق را فرمایش منقول از امام صادق (ع) تأیید می کند که فرمود: قتل قابیل هابیل و ترکه بالعراء لایدری ما یصنع به ... .(1)

 

5 کلاغ گسیل داده شده برای تعلیم قابیل، آگاه به تحیر و سرگردانی وی برای دفن هابیل

فبعث اللّه غراباً یبحث فی الارض لیریه کیف یوری سوءة اخیه

در برداشت فوق ضمیر فاعلی در «لیریه» به «غراب» برگردانده شده است. یعنی کلاغ به انگیزه نشان دادن چگونگی دفن به قابیل در زمین کاوش می کرد و چیزی را در آن نهان می ساخت.

 

6 فاصله زمانی اندک میان مرگ هابیل و گسیل کلاغی برای آموزش قابیل

فقتله ... فبعث اللّه غراباً

عطف «بعث» بر «قتله» به وسیله «فاء»، بیانگر برداشت فوق است.

 

7 خداوند، عامل اصلی در یادگیری بشر، حتی در علوم تجربی و حسی

فبعث اللّه غراباً ... لیریه کیف یوری سوءة اخیه

در برداشت فوق ضمیر فاعلی در «لیریه» به «اللّه» برگردانده شده است. یعنی علی رغم اینکه قابیل با مشاهده کند و کاو کلاغ دانشی را فرا گرفته است ولی عامل اصلی در این تعلیم، خداوند بوده است و او این تجربه را به قابیل آموخته است.

 

8 حیوانات، مشمول تدبیر خداوند و کارگزارانی برای تحقق اراده و خواست او

فبعث اللّه غراباً یبحث فی الارض لیریه کیف یوری سوءة اخیه

 

1. مجمع البیان، ج 3، ص 286; نورالثقلین، ج 1، ص 610، ح 124.

 

9 نقش حس و مشاهده عینی در فراگیری و شناخت

فبعث اللّه غراباً یبحث فی الارض لیریه

 

10 مشاهده و بررسی شیوه زیست حیوانات، روشی برای اندوختن تجربیات کارآمد در زندگی انسان

یبحث فی الارض لیریه کیف یوری سوءة اخیه

 

11 قابیل، از انسانهای نخستین و با تجربیات ناچیز و بسیار محدود

لیریه کیف یوری سوءة اخیه

آگاه نبودن قابیل به کیفیت دفن جسد دلالت دارد که وی از انسانهای نخستین، و تجربیاتش ناچیز و بسیار محدوده بوده است.

 

12 اطلاعات و تجربیات انسانهای نخستین، ناچیز و محدود

لیریه کیف یوری سوءة اخیه

 

13 سابقه دیرینه دفن و خاکسپاری مردگان

لیریه کیف یوری سوءة اخیه

 

14 ضرروت دفن و خاکسپاری مردگان*

لیریه کیف یوری سوءة اخیه

می توان گفت هدف از آموزش خاکسپاری به قابیل، تنها امداد ویژه خداوند به وی نبوده، بلکه برخاسته از ضرورت دفن مردگان نیز بوده است.

 

15 مقام والای هابیل در پیشگاه خداوند*

فبعث اللّه غراباً ... لیریه کیف یوری سوءة اخیه

بر اساس این احتمال که هدف از فرستادن کلاغ و آموزش قابیل، پنهان سازی جسد هابیل باشد، نه برطرف کردن تحیر و سرگردانی قابیل.

 

16 قابیل، برخوردار از امداد خداوند برای دفن جسد برادرش هابیل

فبعث اللّه غراباً یبحث فی الارض لیریه

برداشت فوق بر این مبناست که روانه ساختن کلاغ و تعلیم قابیل برای رفع سرگردانی وی صورت گرفته باشد.

 

17 خداوند، امداد خویش را حتی از گنهکاران دریغ نمی دارد.

فاصبح من الخسرین. فبعث اللّه غراباً ... لیریه کیف یوری سوءة اخیه

 

18 وجود کلاغ در زمان حضرت آدم (ع)

فبعث اللّه غراباً

 

19 آگاهی غریزی کلاغ بر شیوه پنهان سازی اشیا

فبعث اللّه غراباً یبحث فی الارض لیریه کیف یوری سوءة اخیه

 

20 تأسف قابیل بر نادانی خویش و ناتوانی از برابری با حیوانی همچون کلاغ

قال یویلتی اعجزت ان اکون مثل هذا الغراب

 

21 قابیل، ملامتگر خویش، به سبب ناتوانی از کیفیت پنهان ساختن جسد هابیل

قال یویلتی اعجزت ان اکون مثل هذا الغراب

 

22 پیکر بیجان هابیل، ناخوشایند برای قابیل

کیف یوری سوءة اخیه ... فاوری سوءة اخی

از آن جهت جسد هابیل «سوءة» (شیء ناخوشایند) نامیده شده که مشاهده آن برای قابیل ناخوشایند بوده است.

 

23 پشیمانی قابیل از تقصیر خویش در مورد خاکسپاری برادرش هابیل

اعجزت ان اکون ... فاصبح من الندمین

ظاهر این است که جمله «فاصبح ...» متفرع بر جمله «اعجزت» باشد. بنابراین پشیمانی قابیل برخاسته از دفن نکردن جثه برادر خواهد بود.

 

24 قابیل، پشیمان از قتل برادرش هابیل*

فاصبح من الندمین

بنابر اینکه «فاصبح ...» متفرع باشد بر «فقتله» که در آیه قبل آمده است.

 

25 قابیل، پس از آگاهی به شیوه خاکسپاری، ناتوان از دسترسی به جسد برادرش هابیل*

قال یویلتی اعجزت ان اکون مثل هذا الغراب ...

تفریع ندامت قابیل بر ناتوانیش بر دفن برادر، می رساند که وی پس از آگاهی بر کیفیت دفن، دیگر نمی توانسته است جثه او را به خاک بسپارد. بنابراین جثه برادر را پس از کشتن سر به نیست کرده بود. ماضی آوردن فعل «اعجزت» این معنا را تأیید می کند.

 

26 سرانجام شوم حسادت و برادرکشی قابیل، درسی برای اهل کتاب

و اتل علیهم نبأ ابنی ءادم ... فاصبح من الندمین

با توجه به اینکه ضمیر در «علیهم» به اهل کتاب باز می گردد، هدف اصلی از بر شمردن پیامدهای قتل هابیل، پند گرفتن آنان خواهد بود.

 

27 قتل نفس محترم، در پی دارنده ندامت قاتل

فاصبح من الندمین

از امام سجاد (ع) روایت شده: ... و الذنوب التی تورث الندم قتل النفس التی حرم اللّه ... قال عزوجل فی قصة قابیل حین قتل اخاه هابیل ... «فاصبح من

النادمین» ... .(1)

 

28 حفر زمین و دفن کلاغ کشته شده توسط کلاغ دیگر پس از زد و خورد میان آنها ، راهنمای قابیل در پنهان ساختن جسد برادرش به همان شیوه

فبعث اللّه غراباً یبحث فی الارض لیریه کیف یوری سوءة اخیه

از امام سجاد (ع) روایت شده: ... فجاء غرابان فاقبلا یتضاربان حتی قتل احدهما صاحبه ثم حفر الذی بقی الارض بمخالبه و دفن فیها صاحبه ... .(2)

احکام: 14

انسان:

علم انسان های نخستین 11، 12

اهل کتاب:

عبرت اهل کتاب 26

تجربه:

اهمیّت تجربه 10

تعلّم:

روش تعلّم 10

حسد:

شومی حسد 26 ; فرجام حسد 26

حواس:

نقش حواس 9

حیوانات:

علم حیوانات 5، 19 ; غرایز حیوانات 19 ; نقش حیوانات 8

خدا:

اراده خدا 8 ; افعال خدا 1 ; امداد خدا 16 ; تدبیر خدا 8 ; تعلیم خدا 1، 7 ; عمومیت امداد خدا 17

روایت: 4، 27، 28

زیستخشناسی:

اهمیّت زیستخشناسی 10

شناخت:

ابزار شناخت 9

عبرت:

عوامل عبرت 26

علوم تجربی:

منشأ علوم تجربی 7

فرزندان آدم (ع):

قصه فرزندان آدم (ع) 1، 2، 5، 6، 24، 25

قابیل:

پشیمانی قابیل 23، 24 ; تجربه قابیل 11 ; تحیّر قابیل 4 ; تعلیم قابیل 5، 6 ; جهل قابیل 3، 20 ; سرزنش قابیل 21 ; ضعف قابیل 20، 21، 25 ; قابیل و هابیل 22 ; قصه قابیل 1، 2، 3، 4، 5، 6، 16، 20، 21، 22، 23، 24، 25، 28

قاتل:

پشیمانی قاتل 27

قتل:

آثار قتل 27 ; شومی قتل 26

کلاغ:

تاریخ خلقت کلاغ 18 ; تعلّم از کلاغ 1، 2، 5، 6، 28 ; شعور کلاغ 2، 5، 6، 28 ; علم کلاغ 19 ; قدرت کلاغ 20

گناهکاران:

امداد به گناهکاران 17

مقربان: 15

میّت:

اهمیّت دفن میّت 14 ; تاریخ دفن میّت 13

واجبات: 14

هابیل:

دفن هابیل 1، 2، 3، 16، 21، 23، 25، 28 ; فضایل هابیل 15 ; قتل هابیل 22، 24 ; قصه هابیل 1، 2، 3، 4، 5، 6، 16، 22، 23، 24، 25، 28 ; هابیل و قابیل 4، 28

 

پی نوشت ها:

1. معانی الاخبار، ص 270، ح 2; بحارالانوار، ج 73، ص 375، ح 12.

2. تفسیر قمی، ج 1، ص 166; تفسیر برهان، ج 1، ص 459، ح 4.