تفسیر آیات قرآن کریم – سوره مائده – آیه ۱۳ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی
فَبمَا نَقْضِهِم مِّیثَاقَهُمْ لَعنَّاهُمْ وَجَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قَاسیَةً یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَن مَّوَاضِعِهِ وَنَسُواْ حَظًّا مِّمَّا ذُکِّرُواْ بهِ وَلاَ تَزَالُ تَطَّلِعُ عَلَیَ خَآئِنَةٍ مِّنْهُمْ إِلاَّ قَلِیلاً مِّنْهُمُ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاصْفَحْ إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الْمُحْسنِینَ
پس آنان را به سبب پیمان شکنی شان لعنت کردیم و قلب هایشان را سخت گردانیدیم. آنان کلمات [اِلهی] را از جاهای خود تغییر می دادند و بهره [عظیمی] را از آنچه بدان تذکّر داده شدند فراموش کردند (نادیده گرفتند) و تو پیوسته بر خیانتی از آنان مطّلع می شوی مگر عدّه کمی از آنان [که اهل خیانت نیستند]. پس آنها را ببخش و چشم پوشی کن. همانا خدا نیکوکاران را دوست می دارد.
1 شکستن میثاق الهی از سوی بنی اسرائیل پس از مدتی کوتاه
و لقد اخذ اللّه میثق بنی اسرءیل ... فبما نقضهم میثقهم
کلمه «فاء» در «فبما نقضهم» دلالت می کند به اینکه بین گرفتن پیمان و شکستن آن، زمانی زیادی فاصله نشده است.
2 کفر و گمراهی بنی اسرائیل به علت نقض پیمانهای الهی
فمن کفر بعد ذلک منکم فقد ضل ... فبما نقضهم میثقهم لعنهم
به مقتضای آیه قبل (و لقد اخذ اللّه ... فمن کفر بعد ذلک منکم فقد ضل سواء السبیل)، نقض میثاق الهی، کفر و گمراهی است. و آیه مورد بحث، بنی اسرائیل را نقض کننده پیمان الهی معرفی می کند.
3 خداوند، پیمان شکنان بنی اسرائیل را از رحمت خویش دور ساخت و دلهای آنان را از پذیرش حق بازداشت.
فبما نقضهم میثقهم لعنهم و جعلنا قلوبهم قسیة
4 گرفتاری بنی اسرائیل به لعن الهی و قساوت قلب، کیفر پیمان شکنی آنان
فبما نقضهم میثقهم لعنهم و جعلنا قلوبهم قسیة
5 لعن الهی (دوری از رحمت خداوند) و قساوت دل، کیفر شکستن پیمان الهی
فبما نقضهم میثقهم لعنهم و جعلنا قلوبهم قسیة
6 سنگدلی، از پیامدهای لعن الهی*
لعنهم و جعلنا قلوبهم قسیة
تقدیم لعن بر قساوت، می تواند اشاره به تأثیر لعنت در قساوت قلب داشته باشد.
7 تحولات و دگرگونیهای دل آدمی، به دست خداست.
و جعلنا قلوبهم قسیة
8 هشدار خداوند به یهودیان نسبت به شکستن پیمان الهی
فبما نقضهم میثقهم لعنهم و جعلنا قلوبهم قسیة
9 هشدار خداوند نسبت به شکنندگان پیمان او
فبما نقضهم میثقهم لعنهم و جعلنا قلوبهم قسیة
10 تفسیر غلط کتب آسمانی، توسط بنی اسرائیل
یحرفون الکلم عن مواضعه
تحریف به معنی تغییر است و همان گونه که شامل جابجایی کلمات، کاستن و افزودن می شود، تأویل و تفسیر ناروا را نیز فرا می گیرد.
11 تحریف تورات، توسط بنی اسرائیل (یهود)
یحرفون الکلم عن مواضعه
«کلم» جمع «کلمه» به معنای سخن است و مصداق بارز و مورد نظر آن، تورات می باشد. گفتنی است که مراد از بنی اسرائیل، به قرینه آیه بعد، یهودیان هستند.
12 سنگدلی بنی اسرائیل، منشأ تحریف تورات
و جعلنا قلوبهم قسیة یحرفون الکلم عن مواضعه
جمله «یحرفون» جمله مفسره و بیانگر آثار قساوت قلب است.
13 قساوت قلب و نفهمیدن حق، آنگاه که پیامد گناه و کیفر آن باشد، عذر نیست.
لعنهم و جعلنا قلوبهم قسیة
بنی اسرائیل گر چه به سبب ناتوانی از درک حقایق مرتکب تحریف شدند، ولی چون این ناتوانی ناشی از گناه خود آنان بوده است، مورد مذمت خداوند قرار گرفتند. بنابراین عجز از فهمیدن حق، اگر پیامد گناه باشد، نمی تواند عذر شمرده شود.
14 بنی اسرائیل بخش مهم از تذکارها و معارف الهی را به فراموشی سپردند.
و نسوا حظاً مما ذکروا به
«حظ» به معنای نصیب و قسمت است و نکره آوردن آن برای اشاره به اهمیت آن قسمت فراموش شده است.
15 بنی اسرائیل بخش مهمی از دستورات الهی را کنار گذاشته و بدان عمل نکردند.
و نسوا حظاً مما ذکروا به
بسیاری از مفسران بر آنند که نسیان در این آیه به معنای نادیده گرفتن است، چنانچه در «لسان العرب» آمده: «النسیان: الترک». و مؤید این معنا مذمت خداوند از نسیان کنندگان است.
16 شکستن پیمان الهی از سوی بنی اسرائیل، زمینه تحریفگری و فراموشی بخشی از تذکارهای خداوند
فبما نقضهم ... نسوا حظاً مما ذکروا به
17 گناه، از عوامل فراموشی و نسیان معارف الهی
فبما نقضهم میثقهم ... و نسوا حظاً مما ذکروا به
18 فراموشی، آنگاه که پیامد گناه و کیفر آن باشد، عذر نیست.
و نسوا حظاً مما ذکروا به
از اینکه خداوند بنی اسرائیل را به خاطر فراموشی دستورات الهی مذمت کرده، معلوم می شود فراموشی آنان عذر نبوده است. چرا که این فراموشی، کیفر پیمان شکنی آنان بوده است.
19 تحریف نشانه های پیامبر اسلام (ص) در تورات و به فراموشی سپردن آن توسط یهود*
یحرفون الکلم ... و نسوا حظاً مما ذکروا به
به احتمال اینکه مراد از «الکلم» و «ما ذکروا به» به قرینه مقام ، نشانه های پیامبر (ص) در تورات باشد.
20 خیانت پیشگی اکثریت بنی اسرائیل
و لاتزال تطلع علی خائنة منهم إلاّ قلیلا منهم
21 مراقبت مستمر پیامبر (ص) بر اعمال و رفتار یهودیان عصر خویش و آگاهی وی به خیانتهای آنان
و لاتزال تطلع علی خائنة منهم
22 تلاش مستمر اکثریت یهود در عصر بعثت برای خیانت به پیامبر (ص) و اسلام
و لاتزال تطلع علی خائنة منهم
چون آیه فوق در بیان خیانتکاری بنی اسرائیل، پیامبر (ص) را مخاطب قرار داده (و لاتزال تطلع ...) معلوم می شود این خیانت درباره پیامبر (ص) و مسلمانان صورت می گرفته است.
23 نقض پیمانهای الهی، زمینه خیانت پیشگی
فبما نقضهم ... علی خائنة منهم
24 تنها گروهی اندک از بنی اسرائیل، وفادار به پیمانهای الهی، وارسته از تحریفگری و خیانت و پایبند به دستورات خداوند
فبما نقضهم میثقهم ... و لاتزال تطلع علی خائنة منهم إلاّ قلیلا
«الا قلیلا» استثناء از تمامی صفاتی است که درباره بنی اسرائیل بیان شد.
25 وجود اقلیتی سالم و غیر خیانت پیشه، در میان بنی اسرائیل
لاتزال تطلع علی خائنة ... إلاّ قلیلا منهم
بنابر اینکه استثناء در (الا قلیلا)، تنها از جمله «لاتزال ...» باشد.
26 لزوم رعایت عدالت، در ارزیابی افراد و گروهها
لاتزال تطلع علی ... إلاّ قلیلا منهم
اعتراف قرآن به پاکی گروهی از یهودیان در ارزیابی آنان، درسی است برای مسلمانان که باید در ارزیابی افراد و گروهها، بر محور عدالت و انصاف قضاوت کنند.
27 پیامبر (ص) مأمور به عفو و گذشت از خطاهای بنی اسرائیل و ترک هرگونه تعرض نسبت به آنان
فاعف عنهم و اصفح
بنابر اینکه ضمیر «عنهم» به همه بنی اسرائیل برگردد.
28 وجود گروهی متعهد در میان بنی اسرائیل، دلیل امر الهی به عفو و مدارای پیامبر (ص) با همه آنان
إلاّ قلیلا منهم فاعف عنهم و اصفح
تفریع عفو با کلمه «فاء» بر جمله «و لاتزال ... الاقلیلا منهم»، اشاره به برداشت فوق دارد.
29 پیامبر (ص) مأمور عفو و گذشت از غیر خائنان بنی اسرائیل
فاعف عنهم و اصفح
بنابر اینکه مراد از ضمیر در «عنهم»، تنها گروه غیر خائن باشد.
30 خداوند، محسنین (نیکوکاران) را دوست می دارد.
إنّ اللّه یحب المحسنین
31 عفو و گذشت، حتی نسبت به کافران، احسان و نیکی است.
فاعف عنهم و اصفح إنّ اللّه یحب المحسنین
32 عفو و گذشت، مایه جلب محبت خداوند
فاعف عنهم و اصفح إنّ اللّه یحب المحسنین
احسان:
موارد احسان 31
ارزیابی:
عدالت در ارزیابی 26 ; ملاک ارزیابی 26
اسلام:
تاریخ صدر اسلام 21، 22
انسان:
تحولات قلبی انسان 7
بنی اسرائیل:
اقلیّت بنی اسرائیل 24، 25 ; اکثریّت بنی اسرائیل 20 ; تحریفگری بنی اسرائیل 10، 11، 24 ; ختم قلب بنی اسرائیل 3 ; خیانت بنی اسرائیل 20 ; عصیان بنی اسرائیل 15 ; عفو از بنی اسرائیل 27، 28، 29 ; عهد بنی اسرائیل 24 ; عهدشکنان بنی اسرائیل 3 ; عهدشکنی بنی اسرائیل 1، 4، 16 ; فراموشی بنی اسرائیل 14 ; قساوت قلب بنی اسرائیل 4، 12 ; کفر بنی اسرائیل 2 ; گمراهی بنی اسرائیل 2 ; لعن بر بنی اسرائیل 4 ; متعهدان بنی اسرائیل 28 ; محرومیت بنی اسرائیل 3
تحریف:
زمینه تحریف 16
تورات:
تحریف تورات 11 ; منشأ تحریف تورات 12
حق:
موانع فهم حق 13 ; موانع قبول حق 3
خدا:
آثار لعن خدا 6 ; اطاعت از خدا 24 ; افعال خدا 3 ; عهد خدا 1 ; فراموشی اوامر خدا 14 ; فراموشی تذکرات خدا 14 ; قدرت خدا 7 ; لعن خدا 4، 5 ; محرومیت از رحمت خدا 3، 5 ; موجبات محبّت خدا 32 ; هشدار خدا 8، 9
خیانت:
زمینه خیانت 23
دین:
فراموشی تعالیم دین 17
عذر:
غیر مقبول 13، 18
عفو:
آثار عفو 32 ; اهمیّت عفو 31 ; موجبات عفو 28
عهد:
وفای به عهد 24
عهدشکنان:
محرومیّت عهدشکنان 3 ; هشدار به عهدشکنان 9
عهدشکنی:
آثار عهدشکنی 16، 23 ; کیفر عهدشکنی 4، 5 ; موجبات عهدشکنی 2
فراموشی:
زمینه فراموشی 16 ; عوامل فراموشی 17، 18
قلب:
آثار قساوت قلب 12 ; عوامل قساوت قلب 6، 13 ; قساوت قلب 5
کافران:
عفو از کافران 31
کتب آسمانی:
تحریف کتب آسمانی 10
کفر:
آثار کفر 2
گمراهی:
آثار گمراهی 2
گناه:
آثار گناه 13، 17، 18 ; کیفر گناه 13، 18
لعن:
موجبات لعن 4
لعن شدگان: 4
محبوبان خدا: 30
محسنان:
فضایل محسنان 30 ; محبوبیت محسنان 30
محمّد (ص):
خیانت به محمّد (ص) 22 ; عفو محمّد (ص) 27، 29 ; محمّد (ص) در تورات 19 ; محمّد (ص) و بنی اسرائیل 27، 28، 29 ; محمّد (ص) و یهود 21 ; مسؤولیّت محمّد (ص) 27، 29
مشمولان لعن: 4
یهود:
تحریفگری یهود 11 ; خیانت اکثریّت یهود 22 ; خیانت یهود 21 ; دشمنی یهود 19 ; عهدشکنی یهود 8 ; فراموشی یهود 19 ; هشدار به یهود 8 ; یهود صدر اسلام 21
تصاویر ضمیمه
