أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَکُم مَّا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَیْکُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً وَمِنَ النَّاس مَن یُجَادلُ فِی اللَّهِ بغَیْرِ عِلْمٍ وَلَا هُدًی وَلَا کِتَابٍ مُّنِیرٍ

آیا ندیده اید که خدا آنچه را در آسمان ها و آنچه را در زمین است به سود شما مسخّر کرده و نعمت های آشکار و پنهان خود را بر شما فراوان ارزانی داشته است؟ و برخی از مردم اند که بدون داشتن علمی [ضروری] و نه هدایتی [از راه استدلال] و نه کتاب روشنگری [از آسمان] درباره خدا مجادله می کنند [و وحدانیّت او را نمی پذیرند].

 

1 - خداوند، فراخوان به ژرف کاوی درباره مسخر و رام بودن همه موجودات آسمان ها و زمین، برای مردم

 

ألم تروا أنّ اللّه سخّر لکم ما فی السموت و ما فی الأرض

 

2 - قرار داشتن نظام آسمان ها و زمین در خدمت منافع انسان، به اراده و تدبیر خدا است.

 

ألم تروا أنّ اللّه سخّر لکم ما فی السموت و ما فی الأرض

 

3 - مشرکان، به خاطر ژرف ننگریستن درباره موجودات آسمان ها و زمین، مورد سرزنش خداوندند.

 

ألم تروا أنّ اللّه سخّر لکم ما فی السموت و ما فی الأرض

احتمال دارد مخاطب «ألم تروا» مشرکانی باشد که در این سوره و قبل از پرداختن به قصه لقمان (فأرونی ماذا خلق...) از آنها سخن گفته شده است. در این صورت، استفهام «ألم...» توبیخی است.

 

4 - خداوند، فراخوان مشرکان به مطالعه درباره مسخّر بودن موجودات و نعمت های فراوان خدادادی جهت راه یافتن به توحید

 

هـذا خلق اللّه فأرونی ماذا خلق الذین من دونه... ألم تروا أنّ اللّه سخّر لکم ما فی السموت و ما فی الأرض و أسبغ علیکم نعمه

 

5 - عالَم، دربردارنده آسمان های متعدّد است.

 

السموت

 

6 - آسمان ها، موجوداتی دارد که همه آنها، در خدمت انسان اند.

 

لکم ما فی السموت

 

7 - انسان، محور و هدفی اصلی، در نظام هستی است.

 

سخّر لکم ما فی السموت و ما فی الأرض

 

8 - خداوند، رام و مسخر کننده موجودات آسمان ها و زمین است.

 

سخّر لکم ما فی السموت و ما فی الأرض

 

9 - مسخّر بودن آسمان ها و زمین برای انسان، در بردارنده درس خداشناسی است.

 

ألم تروا أنّ اللّه سخّر لکم ما فی السموت

استفهام در آیه، می تواند تقریری باشد. بنابراین، مراد آیه این خواهد بود که شما، خود می بینید که خداوند موجودات آسمان ها و زمین را مسخّر کرده است.

 

10 - مسخّر و در خدمت انسان بودن همه موجودات، امری محسوس و قابل مشاهده است.

 

ألم تروا أنّ اللّه سخّر لکم ما فی السموت و ما فی الأرض

 

11 - منت گزاری خداوند بر انسان، به خاطر قرار دادن منافع طبیعت در خدمت وی

 

ألم تروا أنّ اللّه سخّر لکم ما فی السموت و ما فی الأرض

 

12 - همه موجودات زمین و آسمان، دارای منفعت و هدف غایی هستند.

 

ألم تروا أنّ اللّه سخّر لکم ما فی السموت و ما فی الأرض

از شمول «ما» ی موصول، چنین استفاده می شود که هیچ موجود آسمانی یا زمینی، عبث و بیهوده نیست، بلکه به منظور هدف و منظوری آفریده شده است.

 

13 - توجه دادن انسان ها به امور محسوس و قابل مشاهده، جهت رهنمونی آنان به خداشناسی، از روش های هدایتی قرآن کریم

 

ألم تروا أنّ اللّه سخّر لکم ما فی السموت و ما فی الأرض

 

14 - انسان، در احاطه نعمت های ظاهری و باطنی خداوند است.

 

و أسبغ علیکم نعمه ظـهرة و باطنة

«أسبغ» از ریشه «سبغ» است که به معنای «تمام و وسیع اعطا کردن» است (مفردات راغب).

 

15 - نعمت های گسترده آشکار و نهان خدا برای انسان، شایان تأمل و درس آموزی است.

 

ألم تروا أنّ اللّه ... و أسبغ علیکم نعمه ظـهرة و باطنة

 

16 - لازم است که انسان، برای رهیابی به معرفت خدا، به نعمت های آشکار و نهان توجّه کند.

 

ألم تروا أنّ اللّه ... و أسبغ علیکم نعمه ظـهرة و باطنة

 

17 - برخی انسان ها درباره خدا، به رغم وجود نشانه های فراوان در برابر آنان، جاهلانه، جدال می کنند.

 

ألم تروا أنّ اللّه سخّر لکم ما فی السموت ... و أسبغ علیکم ... و من الناس من یجـدل فی اللّه بغیر علم

 

18 - برخی انسان ها، بدون داشتن علم و منبع هدایت و کتاب روشن کننده، درباره خداوند، به مجادله می پردازند.

 

و من الناس من یجـدل فی اللّه بغیر علم و لا هدًی و لا کتـب منیر

 

19 - چشم بستن بر مظاهر وجود خدا و پرداختن به جدال های جاهلانه درباره او، کفرانِ نعمت است.

 

ألم تروا أنّ اللّه ... و أسبغ علیکم نعمه ... و من الناس من یجـدل فی اللّه بغیر علم

ذکر «و من الناس...» پس از بیان آیات خداوند ـ که از جمله آنها وُفورِ نعمت بود ـ می تواند اشاره به نکته مذکور باشد.

 

20 - لازم است که به دلایل متقن عقلی و وحی و کتاب آسمانی، اتکا شود.

 

یجـدل فی اللّه بغیر علم و لا هدًی و لا کتـب منیر

به قرینه «هدًی» و «کتاب» ـ که دلایل نقلی اند ـ «علم» در آیه، می تواند دلیل عقلی باشد.

 

21 - دقّت در مسخّر بودن موجودات عالم و نیز نعمت های فراوان الهی، مایه برچیده شدن جدال های جاهلانه درباره خدا است.

 

ألم تروا أنّ اللّه سخّر لکم ... و أسبغ علیکم نعمه... و من الناس من یجـدل فی اللّه بغیر علم

 

22 - آگاهی عقلانی و وحی و کتاب آسمانی، سه منبع معتبر در جهان بینی است.

 

یجـدل فی اللّه بغیر علم و لا هدًی و لا کتـب منیر

ذکر «علم» در کنار «هدًی» و... می تواند به آن دسته از آگاهی هایی اشاره داشته باشد که از طریق عقل به دست می آیند.

آسمان

تسخیر موجودات آسمان ها 9; تعدد آسمان ها 5; مطالعه موجودات آسمان ها 1; نقش آسمان ها 2; نقش موجودات آسمان ها 6

آیات خدا

اعراض از آیات خدا 19

انسان

انسان های مجادله گر 17، 18; خدمت به انسان 2، 6، 9، 10، 11; مقامات انسان 7; منت بر انسان 11

توحید

دلایل توحید 4

جهان بینی

منابع جهان بینی 22

خدا

آثار تدبیر خدا 2; افعال خدا 8; امتنان خدا 11; خدا شناسی عقلی 20; خدا شناسی نقلی 20; دعوتهای خدا 1; دلایل خدا شناسی 9، 16، 20; مجادله درباره خدا 17، 18، 19، 21

زمین

مطالعه موجودات زمین 3; نقش زمین 2

عقل

نقش عقل 20، 22

کتب آسمانی

نقش کتب آسمانی 22

کفران

کفران نعمت 19

مجادله

راههای اجتناب از مجادله 21; مجادله بی برهان 18; مجادله جاهلانه 17، 19، 21

مشرکان

بی تعقّلی مشرکان 3; دعوت از مشرکان 4; سرزنش مشرکان 3

موجودات

آثار مطالعه موجودات 4، 21; تسخیر موجودات 1، 4، 8، 10; مطالعه موجودات 1؛ منافع موجودات 12; نقش موجودات 10، 12; هدفداری موجودات 12

نعمت

آثار مطالعه نعمت ها 4، 21; مطالعه نعمت ها 15، 16; نعمت های باطنی 14، 15، 16; نعمت های ظاهری 14، 15، 16; وفور نعمت ها 15

وحی

نقش وحی 20، 22

هدایت

ارائه نمونه عینی در هدایت 13; روش هدایت 13