وَضَلَّ عَنْهُم مَّا کَانُوا یَدْعُونَ مِن قَبْلُ وَظَنُّوا مَا لَهُم مِّن مَّحِیصٍ

 

و آنچه را قبلاً معبود خود می خواندند از نظرشان گم می شود و یقین می کنند که هیچ گریزگاهی برای آنان نیست.

 

1 - معبودهای مشرکان، محو و ناپیدا و فاقد کارایی در صحنه قیامت

 

و ضلّ عنهم ما کانوا یدعون من قبل

«ضلّ» هرگاه با «عن» متعدی شود، به معنای گم شدن خواهد بود. گفتنی است که در آیه کنایه از سودمند نبودن و کارایی نداشتن می باشد.

 

2 - غفلت و فراموشی مشرکان از معبودهای خویش، در مواجهه با واقعیت های سهمگین قیامت

 

و ضلّ عنهم ما کانوا

بنابر این که «ضلّ عنهم» اشاره به این باشد که صحنه قیامت آن چنان برای مشرکان وحشتناک و دهشت آور است که خاطره بت ها از نظرشان محو و نابود خواهدشد.

 

3 - ناکارآمدی معبودهای مشرکان در قیامت، گواه نادرستی کرنش و عبادت در برابر آنها در دنیا

 

و ضلّ عنهم ما کانوا یدعون من قبل

 

4 - قیامت، صحنه آشکار شدن بطلان شرک و باورهای شرک آلود

 

و ضلّ عنهم ما کانوا یدعون من قبل

بنابراین که مراد از «ما» آرا و ادعاهایی باشد که مشرکان در ارتباط با خدایانشان مطرح می کردند، مطلب بالا قابل برداشت است.

 

5 - مشرکان در قیامت، هیچ راهی برای گریز از عذاب الهی نخواهند داشت.

 

و ظنّوا ما لهم من محیص

 

6 - یقین مشرکان در قیامت، به نبودن هیچ راه فراری از عذاب الهی

 

و ظنّوا ما لهم من محیص

«ظنّ» در لغت هم به معنای گمان آمده و هم به معنای یقین. طبق گفته برخی از مفسران این کلمه در آیه شریفه به معنای یقین است.

 

7 - آشکار نشدن حقیقت توحید برای مشرکان در عالم برزخ *

 

و یوم ... و ظنّوا ما لهم من محیص

برداشت یاد شده بدین احتمال است که روشن شدن حقیقت توحید برای مشرکان در روز قیامت، اشعار به این دارد که حتی پس از مرگ و در برزخ نیز حقایق برای آنان روشن نمی شود.

توحید:

حقانیت توحید 7

شرک:

بطلان شرک 4; دلایل بطلان شرک 3

غفلت:

غفلت از معبودان باطل 2

قیامت:

آثار اهوال قیامت 2; ظهور حقایق در قیامت 4; ویژگیهای قیامت 4

مشرکان:

حتمیت عذاب اخروی مشرکان 5، 6; غفلت اخروی مشرکان 2; مشرکان در عالم برزخ 7; مشرکان و توحید 7; یقین اخروی مشرکان 6

معبودان باطل:

عجز اخروی معبودان باطل 1، 3