یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ وَیُولِجُ النَّهَارَ فِی اللَّیْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُّسَمًّی ذَلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ وَالَّذینَ تَدْعُونَ مِن دُونِهِ مَا یَمْلِکُونَ مِن قِطْمِیرٍ

شب را در روز فرو می برد و روز را در شب فرو می برد و خورشید و ماه را مسخّر کرده است که هر یک برای مدّتی معیّن سیر می کنند. این است خدا پروردگار شما، فرمانروایی فقط برای او است و آنها که جز او [به عنوان معبود] می خوانید [حتّی] مالک لفّافه هسته خرمایی نیستند.

 

1 - در پی هم آمدن شب و روز و جایگزینی مستمر یکی جای دیگری، جلوه ای از توانایی مطلق خدا و یکتایی او

 

یولج الّیل فی النهار و یولج النهار فی الّیل

«إیلاج» (مصدر «یولج») به معنای وارد کردن است. وارد کردن شب در روز و روز در شب، می تواند کنایه از جابه جا کردن شب و روز باشد; یعنی، خدا شب را تدریجاً به جای روز و روز را به تدریج در جای شب قرار می دهد.

 

2 - نوسانات مستمر ساعات شب و روز (کوتاهی و بلندی آنها) در طول سال، نشانه قدرت بی نهایت خداوند و یکتایی او است.

 

یولج الّیل فی النهار و یولج النهار فی الّیل

برداشت یاد شده بر این اساس استوار است که مراد از وارد کردن شب در روز، کاستن از مقدار شب و افزودن بر مقدار روز و مقصود از ایلاج روز در شب، کاستن از ساعات روز و افزودن بر ساعات شب باشد.

 

3 - خورشید و ماه، مسخر خدا و رام اراده او

 

و سخّر الشمس و القمر

 

4 - حرکت منظم و بیوقفه خورشید و ماه

 

و سخّر الشمس و القمر کلّ یجری

فعل مضارع «یجری»، دلالت بر استمرار جریان حرکت خورشید و ماه دارد.

 

5 - حرکت خورشید و ماه، تا وقت معینی بوده و زمانی به پایان می رسد.

 

و سخّر الشمس و القمر کلّ یجری لأجل مسمًّی

 

6 - آفرینش جهان هستی چون انسان، دریا، خورشید و ماه، از نشانه های خدای حقیقی (اللّه)

 

و اللّه خلقکم من تراب ... ثمّ جعلکم أزوجًا ... و ما یستوی البحران ... و سخّر الشمس و القمر ... ذلکم اللّه

«ذلکم» اشاره به کسی است که اشیای ذکر شده را آفریده و صاحب خلق و جعل می باشد.

 

7 - خدا (اللّه)، پروردگار انسان ها

 

اللّه ربّکم

 

8 - آفرینش جهان (انسان، دریا، خورشید و ماه)، جلوه ای از ربوبیت خدا است.

 

اللّه خلقکم من تراب ... و ما یستوی البحران ... و سخّر الشمس و القمر ... ذلکم اللّه ربّکم

 

9 - فرمانروایی مطلق جهان، مخصوص خدا است.

 

اللّه ربّکم له الملک

تقدیم خبر (له) بر مبتدا (الملک)، دلالت بر حصر می کند.

 

10 - آفرینش انسان، دریا، خورشید و ماه، جلوه ای از فرمانروایی مطلق خدا بر جهان هستی است.

 

و اللّه خلقکم من تراب ... و ما یستوی البحران ... و سخّر الشمس و القمر ... له الملک

 

11 - معبودهای ادعایی مشرکان، فاقد هرگونه مالکیت; حتی به مقدار پوست هسته خرما

 

و الذین تدعون من دونه ما یملکون من قطمیر

«قطمیر» به معنای لفّافه و پوست میان خرما و هسته آن است (لسان العرب) البته این تعبیر در آیه شریفه، کنایه از بسیار ناچیز بودن است.

 

12 - مالکیت جهان و فرمانروایی بر آن، از اوصاف و ویژگیهای معبود حقیقی و شایسته عبادت

 

و اللّه خلقکم ... الشمس و القمر ... ذلکم اللّه ربّکم له الملک و الذین تدعون من دونه ما یملکون من قطمیر

آفرینش

حاکم آفرینش 9، 12; خلقت آفرینش 6، 8; مالک آفرینش 12; نظم آفرینش 4

آیات خدا

آیات آفاقی 1

انسان

خلقت انسان 6، 8، 10

توحید

دلایل توحید 1، 2، 6

خدا

اراده خدا 3; حاکمیت خدا 9; ربوبیت خدا 7; نشانه های حاکمیت خدا 10; نشانه های ربوبیت خدا 8; نشانه های قدرت خدا 1، 2

خورشید

انقیاد خورشید 3; تداوم گردش خورشید 4; خلقت خورشید 6، 8، 10; فرجام گردش خورشید 5; نظم خورشید 4

دریا

خلقت دریا ها 6، 8، 10

روز

جایگزینی روز 1

شب

تفاوت شب و روز 2; جایگزینی شب 1

ماه(گردون)

انقیاد ماه(گردون) 3; تداوم گردش ماه(گردون) 4; خلقت ماه(گردون) 6، 8، 10; فرجام گردش ماه(گردون) 5; نظم ماه(گردون) 4

معبودان باطل

بی ارزشی مالکیت معبودان باطل 11

معبودراستین

حاکمیت معبودراستین 12; شرایط معبودراستین 12; مالکیت معبودراستین 12; نشانه های معبودراستین 6