وَلَوْ شئْنَا لَآتَیْنَا کُلَّ نَفْسٍ هُدَاهَا وَلَکِنْ حَقَّ الْقَوْلُ مِنِّی لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاس أَجْمَعِینَ

و اگر می خواستیم، هدایت هر کسی را [به اجبار] به او می دادیم، ولی [همه را مختار آفریدیم که راه خیر یا شرّ را خود انتخاب کنند و] این سخن از من حقّ است که حتماً جهنّم را از [مجرمان] جنّیان و آدمیان پر خواهم کرد.

 

1 - مشیت خداوند، به هدایت حتمی و تکوینی همه انسان ها، تعلق نگرفته است.

 

و لو شئنا لأتینا کلّ نفس هدیها

 

2 - امر هدایت، در دست خداوند است.

 

و لو شئنا لأتینا کلّ نفس هدیها

 

3 - خداوند، خواهان حرکت اختیاری انسان با ابزار و زمینه های معرفتی خویش، برای رسیدن به هدایت است.

 

و لو شئنا لأتینا کلّ نفس هدیها

استدراک «و لـکن حقّ...» در برگیرنده معنایی است که حاوی جواب «لو» است; یعنی، آیه، چنین معنایی را القا می کند: «اگر ما می خواستیم هدایت هر کسی را برای او مسلم می کردیم، اما چنین نمی خواهیم، بلکه می خواهیم که خود او تصمیم بگیرد. در نتیجه، کسانی که تصمیم به گمراهی می گیرند، به جهنم خواهند رفت».

 

4 - نفوس انسانی، در هدایت پذیری، متفاوت اند.

 

کلّ نفس هدیها

اضافه شدن «هُدی» به «ها» بیان کننده این معنا است که هر نفسی، هدایتی مخصوص و متناسب خودش را دارد و این حکایت از تفاوت نفوس می کند.

 

5 - وعده خداوند به انباشتن دوزخ از مجرمان جِنّی و اِنْسی، وعده ای حق و تخلف ناپذیر است.

 

و لـکن حقّ القول منّی لأملأنّ جهنّم من الجِنّة و الناس أجمعین

 

6 - سوگند خداوند به انباشتن جهنم از مجرمان جنّی و انسی

 

و لـکن حقّ القول منّی لأملأنّ جهنّم من الجِنّة و الناس

لام در «لأملأنّ» برای قسم است و حکایت ازآن دارد که «القول» در فراز قبلی، سوگند است.

 

7 - رهیدن از دوزخ، تنها در پرتو هدایت پذیری اختیاری در دنیا ممکن است.

 

و لو شئنا لأتینا کلّ نفس هدیها و لـکن حقّ القول منّی لأملأنّ جهنّم

 

8 - جن، همانند انسان، موجودی دارای شعور و اختیار و تکلیف و کیفر است.

 

لأملأنّ جهنّم من الجِنّة و الناس أجمعین

 

9 - تعلق مشیت خدا به هدایت کسی، بسته به وجود زمینه و شرایط مناسب است.

 

و لو شئنا لأتینا کلّ نفس هدیها و لـکن

به قرینه آیه پیش ـ که در آن از وضعیت مجرمان و درخواستشان مبنی بر بازگشت به دنیا جهت جبران گذشته، سخن گفته شده است ـ و نیز استدراکی که در همین آیه آمده است، عدم تعلق مشیت خداوند بر هدایت همه انسان ها، احتمال دارد به خاطر عدم وجود زمینه کافی باشد.

 

10 - افعال خداوند، بر اساس مشیت او است.

 

و لو شئنا لأتینا کلّ نفس هدیها

 

11 - مشیت خداوند، تعلق نگرفته است که به درخواست کنندگان بازگشت به دنیا از آخرت، جواب مساعد بدهد.

 

ربّنا ...فارجعنا نعمل صـلحًا... و لو شئنا لأتینا کلّ نفس هدیها

فراز «حقّ القول منّی لأملأنّ جهنّم» می تواند قرینه باشد به این که مراد از «لو شئنا لأتینا کلّ نفس هدیها» بازگشت دادن به دنیا و در واقع جواب مثبت دادن به درخواست مجرمان است.

 

12 - هر کسی، هدایت مخصوص خود را دارد.

 

کلّ نفس هدیها

اضافه «هدی» به ضمیر «ها» ـ که مرجع آن نفس است ـ حاکی از این است که هر نفسی، هدایت ویژه خود را دارد.

 

13 - توجه به حتمیت کیفر اخروی و بی ثمری ندامت در قیامت، عامل پرهیز از کفر و گناه است.

 

و لو تری إذ المجرمون ... لأملأنّ جهنّم من الجِنّة و الناس

 

14 - همه مجرمان جنّی و انسی، در جهنم گرد می آیند.

 

لأملأنّ جهنّم من الجِنّة و الناس أجمعین

قید «أجمعین» به قرینه این که کسانی وجود دارند که به جهنم نخواهد رفت، عموم افرادی نیست، بلکه مفید عموم در نوع است. لازم به ذکر است که «ال» در «الجِنّة» و «الناس» عهد بوده و اشاره به افرادی خاص ـ که همانا مجرمان اند ـ دارد.

انسان

اختیار انسان 3; انسان ها در جهنم 6; تفاوت انسان ها 4; هدایت انسان ها 12; هدایت پذیری انسان ها 4; هدایت همگانی انسان ها 1

بازگشت به دنیا

درخواست بازگشت به دنیا 11

جن

اختیار جن 8; تکلیف جن 8; جنیان در جهنم 5، 6، 14

جهنمیان 5، 6، 14

خدا

افعال خدا 10; حتمیت وعده های خدا 5; مشیت خدا 1، 3، 9، 10، 11; هدایتگری خدا 2، 9

عذاب

نجات از عذاب 7

قرآن

سوگندهای قرآن 6

قیامت

پشیمانی در قیامت 13

کفر

عوامل اجتناب از کفر 13

کیفر

حتمیت کیفر اخروی 13

گناه

عوامل اجتناب از گناه 13

گناهکاران

گناهکاران در جهنم 5، 6، 14

هدایت

آثار هدایت 7; اختیار در هدایت 3، 7; شرایط هدایت 9; منشأ هدایت 2