وَلَوْ تَرَی إِذ الْمُجْرِمُونَ نَاکِسُو رُؤُوسهِمْ عِندَ رَبِّهِمْ رَبَّنَا أَبْصَرْنَا وَسَمِعْنَا فَارْجِعْنَا نَعْمَلْ صَالِحًا إِنَّا مُوقِنُونَ

و [صحنه دلخراشی را خواهی دید] اگر ببینی وقتی که این مجرمان [منکر معاد] نزد پروردگار [خود] سرهایشان را به زیرافکنده اند [و می گویند:] پروردگارا! بینا و شنوا شدیم، پس مارا [به دنیا] برگردان تا کار شایسته انجام دهیم که ما حتماً به یقین رسیده ایم.

 

1 - ندامت و سرافکندگی مجرمان، در صحنه قیامت، منظره ای بس دیدنی و عبرت انگیز است.

 

و لو تری إذ المجرمون ناکسوا رءوسهم عند ربّهم

«نکس الرأس» به معنای «پایین انداختن سر از شرمندگی و خجالت» است. لازم به گفتن است که جواب «لو» محذوف بوده و آن، چیزی شبیه «لرأیتَ شیئاً عجیباً و هو...» است.

 

2 - تردید در معاد و انکار لقای پروردگار، عملی مجرمانه است.

 

بلقاء ربّهم کـفرون ... إذ المجرمون ناکسوا رءوسهم

«ال» در «المجرمون» عهد است و به «هم بلقاء ربّهم کافرون» برمی گردد.

 

3 - منکران لقاء اللّه در قیامت، مردمانی سرافکنده و شرمسارند.

 

بل هم بلقاء ربّهم کـفرون ... و لو تری إذ المجرمون ناکسوا رءوسهم

 

4 - ربوبیت خدا در قیامت، برای مجرمان، تجلی پیدا می کند.

 

ناکسوا رءوسهم عند ربّهم ... ربّنا أبصرنا

 

5 - مجرمان پس از حسابرسی شدن در قیامت، به تبه کاری خویش در دنیا، پی می برند.

 

و لو تری إذ المجرمون ناکسوا رءوسهم عند ربّهم ربّنا أبصرنا

«عند ربّهم» می تواند کنایه از حسابرسی شدن باشد. اعتراف با «أبصرنا و سمعنا» پس از آن، نشان دهنده این است که آنان، به جرم و تبه کاری خود پی می برند.

 

6 - حضور انسان در صحنه قیامت، حضوری جسمانی است.

 

و لو تری ... ناکسوا رءوسهم

از سر به زیر انداختن ـ که علامت شرمساری است ـ استفاده می شود که انسان ها در قیامت، با بدن مادی حضور پیدا می کنند.

 

7 - ندامت و ذلت حتمی، فرجام مجرمان کفرپیشه است.

 

بلقاء ربّهم کـفرون ... و لو تری إذ المجرمون ناکسوا رءوسهم عند ربّهم

 

8 - یقین به نتیجه ذلت بار گناه، مایه پرهیز انسان از آن است.

 

و لو تری إذ المجرمون ناکسوا رءوسهم عند ربّهم ربّنا أبصرنا ... إنّا موقنون

اعتراف مجرمان به معرفت و یقین پیدا کردن در قیامت، پس از مشاهده وضع خود در آن روز و درخواست مؤکّد آنان از خدا برای بازگشت به دنیا، جهت انجام دادن کار خوب، نشان می دهد که اگر کسی به نتیجه بد گناه یقین پیدا کند، از آن پرهیز خواهد کرد.

 

9 - مجرمان در قیامت، برای بازگشت به دنیا، به ربوبیت الهی متمسک می شوند.

 

ربّنا أبصرنا و سمعنا فارجعنا

 

10 - درخواست از خدا برای نجات از گرفتاری، مقتضای ربوبیت او است.

 

ناکسوا رءوسهم عند ربّهم ربّنا أبصرنا

 

11 - همه حقایق و وعده های الهی، در قیامت برای مجرمان به گونه ای ملموس آشکار می شود.

 

و لو تری إذ المجرمون ... ربّنا أبصرنا و سمعنا

 

12 - در قیامت حتی برای مجرمان، امکان تکلم و درخواست وجود دارد.

 

و لو تری إذ المجرمون ... ربّنا أبصرنا و سمعنا فارجعنا

فراز «ربّنا أبصرنا...» مقول قول مجرمان در روز قیامت و مفید نکته بالا است.

 

13 - مجرمان در قیامت، برای بازگشت به دنیا و یافتن فرصت انجام اعمال نیک، تمنا می کنند.

 

فارجعنا نعمل صـلحًا

 

14 - در قیامت، مجال عمل صالح، فراهم نیست.

 

ربّنا... فارجعنا نعمل صـلحًا

 

15 - دنیا، مجال تهیه توشه برای آخرت است.

 

فارجعنا نعمل صـلحًا

 

16 - در قیامت، اهمیت عمل صالح برای همه انسان ها، آشکار می شود.

 

فارجعنا نعمل صـلحًا

 

17 - مجرمان در قیامت، به حقانیت وعده های خداوند درباره معاد، زبان می گشایند.

 

ربّنا أبصرنا و سمعنا ... إنّا موقنون

 

18 - قیامت، عرصه کشف و بروز حقایق است.

 

ناکسوا رءوسهم عند ربّهم ربّنا أبصرنا و سمعنا فارجعنا نعمل صـلحًا إنّا موقنون

 

19 - به یقین رسیدن مجرمان درباره معاد، در قیامت دلیل درخواست شان از خدا جهت بازگشت به دنیا است.

 

فارجعنا نعمل صـلحًا إنّا موقنون

«إنّا موقنون» به منزله تعلیل برای درخواست است.

آخرت

توشه آخرت 15

انسان

انسان ها در قیامت 6

بازگشت به دنیا

درخواست بازگشت به دنیا 9، 13، 19

خدا

آثار ربوبیت خدا 10; التجا به ربوبیت خدا 9; تحقق وعده های خدا 11; ربوبیت خدا در قیامت 4

دعا

دعا برای نجات 10; زمینه دعا 10

عمل

فرصت عمل 15

عمل صالح

اهمیت عمل صالح 16

قیامت

تکلم در قیامت 12; ظهور حقایق در قیامت 11، 16، 17، 18; عمل در قیامت 14; ویژگیهای قیامت 14; یقین در قیامت 17، 19

کافران

پشیمانی کافران 7; ذلت کافران 7; فرجام کافران 7

گناه

زمینه اجتناب از گناه 8; یقین به آثار گناه 8

گناهکاران

التجای گناهکاران 9; پشیمانی اخروی گناهکاران 1; پشیمانی گناهکاران 7; حسابرسی اخروی گناهکاران 5; خجلت اخروی گناهکاران 1 ; خواسته های اخروی گناهکاران 9، 13، 19; ذلت گناهکاران 7 ; علم اخروی گناهکاران 5; فرجام گناهکاران 7; گناهکاران در قیامت 1، 4، 5، 11، 12، 17

لقاءالله

خجلت اخروی مکذبان لقاءالله 3; گناه تکذیب لقاءالله 2; مکذبان لقاءالله در قیامت 3

معاد

حقانیت معاد 17; گناه شک در معاد 2; معاد جسمانی 6