تفسیر آیات قرآن کریم – سوره سبأ – آیه 33 – کتاب تفسیر راهنما – تألیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

وَقَالَ الَّذینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذینَ اسْتَکْبَرُوا بَلْ مَکْرُ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ إِذْ تَأْمُرُونَنَا أَن نَّکْفُرَ باللَّهِ وَنَجْعَلَ لَهُ أَندَادًا وَأَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ وَجَعَلْنَا الْأَغْلَالَ فِی أَعْنَاقِ الَّذینَ کَفَرُوا هَلْ یُجْزَوْنَ إِلَّا مَا کَانُوا یَعْمَلُونَ

و آنان که به زبونی کشیده شده بودند به مستکبران می گویند: بلکه نیرنگ [شما در] شب و روز [ما را گمراه کرد] آن گاه که به ما امر می کردید که به خدا کفر بورزیم و برای او همتایانی قرار دهیم و چون عذاب را ببینند پشیمانی خود را پنهان می کنند و غلّ ها را در گردن آنان که کفر ورزیدند، می نهیم آیا جز به آنچه می کردند سزا داده می شوند؟

 

1 - مستضعفان در قیامت، بی گناه دانستن مستکبران را در گمراه کردن دیگران، مردود شمرده و آنان را عامل اصلی آن معرفی خواهند کرد.

 

بل کنتم مجرمین . و قال الذین استضعفوا للذین استکبروا بل مکر الّیل و النهار إذ تأمرونناأن نکفر باللّه

 

2 - افشاگری مستضعفان در قیامت علیه مستکبران، درباره تلاش شبانه روزی آنان در ترویج کفر

 

و قال الذین استضعفوا ... بل مکر الّیل و النهار إذ تأمروننا أن نکفر باللّه

اضافه «مکر الّیل» مفید معنای «فی» است و سیاق آیه، دلالت می کند که مضاف الیه «مکر» چیز محذوفی مثل «کم» است. بنابراین معنا چنین می شود: بلکه مکر شما در طول شب و روز درباره ما، این بود که به خدا کافر شویم.

 

3 - مستضعفان در قیامت، تلاش مکّارانه و شبانه روزی مستکبران را، مانع ایمانشان معرفی خواهند کرد.

 

لولا أنتم لکنّا مؤمنین . قال الذین استکبروا ... بل کنتم مجرمین . و قال الذین استضعفوا ... بل مکر الّیل و النهار إذ تأمروننا أن نکفر باللّه

 

4 - وجود گروهی مستکبر در جوامع بشری که گروه دیگر را به استضعاف درمی آورند.

 

و قال الذین استضعفوا للذین استکبروا

 

5 - مستضعان در قیامت، مستکبران را عامل اصلی شریک گرفتن برای خدا معرفی خواهند کرد.

 

و قال الذین استضعفوا للذین استکبروا ... تأمروننا أن نکفر باللّه و نجعل له أندادًا

 

6 - مستضعفان در قیامت، انتخاب کفر و بی دینی را تحمیلی از سوی مستکبران معرفی خواهند کرد.

 

إذ تأمروننا أن نکفر باللّه و نجعل له أندادًا

کاربرد فعل «تأمروننا» (از ماده «أمر» و به معنای فرمان و دستور) دلالت می کند که مستکبران به صورت دستور آمرانه، مستضعفان را وادار به پذیرش عقیده ای می کرده اند.

 

7 - امکان گفت وگوی مجرمان با یکدیگر، در صحنه دادگاه الهی در قیامت

 

إذ الظـلمون موقوفون عند ربّهم ... و قال الذین استضعفوا للذین استکبروا

 

8 - تأثیر تبلیغات منحرفانه در آسیب زدن به آیین درست و جای گزین کردن اعتقاد باطل به جای آن

 

و قال الذین استضعفوا للذین استکبروا ... تأمروننا أن نکفر باللّه و نجعل له أندادًا

 

9 - شرک و کفر به خدا، مؤاخذه و کیفر اخروی در پی دارد.

 

و لو تری إذ الظلمون موقوفون عند ربّهم ... و قال الذین استضعفوا للذین استکبروا ... تأمروننا أن نکفر باللّه و نجعل له أندادًا

 

10 - ستمگران با دیدن عذاب الهی در قیامت، از انتخاب عقیده کفرآلود، پشیمان شده و آن را مخفی خواهند کرد.

 

و لو تری إذ الظـلمون موقوفون عند ربّهم ... و أسرّوا الندامة لمّا رأوا العذاب

 

11 - مشرکان، به خاطر انتخاب عقیده شرک آلود، در قیامت پشیمان شده و آن را پنهان خواهند کرد.

 

و لو تری إذ الظـلمون موقوفون عند ربّهم ... و أسرّوا الندامة لمّا رأوا العذاب

 

12 - مستکبران گمراهگر در قیامت، با دیدن عذاب الهی، از کار خود پشیمان شده و آن را پنهان خواهند کرد.

 

و قال الذین استضعفوا للذین استکبروا بل مکر الّیل و النهار إذ تأمروننا أن نکفر باللّه و نجعل له أندادًا و أسرّوا الندامة لمّا رأوا العذاب

برداشت یاد شده بنابراین اساس است که مرجع ضمیر فاعلی «أسرّوا»، «استکبروا» باشد.

 

13 - مستکبران گمراهگر در قیامت، نگران فضاحت و بی حیثیتی خود هستند.

 

و قال الذین استضعفوا ... و أسرّوا الندامة لمّا رأوا العذاب

احتمال دارد پنهان کردن پشیمانی، به خاطر احساس فضاحتی باشد که در قیامت برای مستکبران رخ می دهد; یعنی، کار خطایی را که اکنون از آن پشیمان شده اند، رو نمی کنند تا کسی از آنان عیب جویی نکند.

 

14 - مشرکان، با مشاهده عذاب الهی، از بی آبرویی و فضاحت خود در قیامت نگران خواهند بود

 

و لو تری إذ الظـلمون موقوفون عند ربّهم ... إذ تأمروننا أن نکفر باللّه و نجعل له أندادًا و أسرّوا الندامة لمّا رأوا العذاب

 

15 - عذاب قیامت، سخت، طاقت فرسا و فضاحت بار است.

 

و أسرّوا الندامة لمّا رأوا العذاب

پشیمان شدن از گذشته با مشاهده عذاب، نشانگر این است که عذاب مشاهده شده، عذابی سخت و آبروریز است.

 

16 - مستضعفان گمراه شده از سوی مستکبران، با مشاهده عذاب در قیامت، از کرده خود پشیمان خواهند شد.

 

و قال الذین استضعفوا ... و أسرّوا الندامة لمّا رأوا العذاب

بنابراین که ضمیر فاعلی «أسرّوا» به «استضعفوا»برگردد، نکته یاد شده قابل استفاده است.

 

17 - اظهار پشیمانی مستکبران و مستضعفان کافر در قیامت، با مشاهده عذاب

 

و أسرّوا الندامة لمّا رأوا العذاب

«أسرّ» از لغت هایی است که معنای متضاد دارد (مفردات راغب) و به معنای آشکار کردن و پنهان کردن است که آنان پشیمانی خود را اظهار خواهند کرد.

 

18 - قیامت، روز آشکار شدن حقایق بر انسان ها

 

و لو تری إذ الظلمون موقوفون عند ربّهم یرجع بعضهم إلی بعض القول ... لولا أنتم لکنّا مؤمنین ... بل کنتم مجرمین ... و أسرّوا الندامة لمّا رأوا العذاب

 

19 - مستکبران و مستضعفان کافر، در قیامت، در غل ها گرفتار خواهند بود.

 

و قال الذین استضعفوا للذین استکبروا... تأمروننا أن نکفر باللّه و نجعل له أندادًا ... و جعلنا الأغلـل فی أعناق الذین کفروا

 

20 - پذیرفتن عقیده کفرآلود ـ ولو با فریب و دستور دیگران ـ کفر تلقی شده و کیفر دارد.

 

و قال الذین استضعفوا للذین استکبروا ... تأمروننا أن نکفر باللّه و نجعل له أندادًا ... و جعلنا الأغلـل فی أعناق الذین کفروا

 

21 - خداوند، در قیامت بر گردن کافران غل هایی خواهد زد.

 

و جعلنا الأغلـل فی أعناق الذین کفروا

 

22 - پشیمانی در قیامت، مانع کیفر نشده و از آن نمی کاهد.

 

و أسرّوا الندامة ... و جعلنا الأغلـل فی أعناق الذین کفروا

 

23 - عذاب های خداوند، متناسب با بدکرداری کیفرشدگان است.

 

هل یجزون إلاّ ما کانوا یعملون

 

24 - کیفر مستکبران و مستضعفان کافر در قیامت، متناسب با کردار بد آنان است.

 

و قال الذین استضعفوا للذین استکبروا ... و جعلنا الأغلـل فی أعناق الذین کفروا هل یجزون إلاّ ما کانوا یعملون

 

25 - گرفتار شدن به غل ها در قیامت، نتیجه اعمال بدکاران است.

 

و جعلنا الأغلـل فی أعناق الذین کفروا هل یجزون إلاّ ما کانوا یعملون

 

26 - «عن أبی عبداللّه(ع) قال: سئل عن قول اللّه تبارک و تعالی «و أسرّوا الندامة لمّا رأوا العذاب» قال: قیل له ما ینفعهم أسرار الندامة و هم فی العذاب؟ قال کرهوا شماتة الأعداء;(1)

 

از امام صادق(ع) درباره قول خدای ـ تبارک و تعالی ـ «و أسرّوا الندامة لمّا رأوا العذاب» سؤال گردید و به ایشان گفته شد: پنهان کردن پشیمانی برای آنان ـ در حالی که گرفتار عذاب هستند ـ چه سودی دارد؟ فرمود: آنان سرزنش دشمنان را ناخوش دارند».

آبرو

عوامل هتک آبرو 15

پشیمانی

پشیمانی بی ثمر 22، 26; کتمان پشیمانی 26

تبلیغ

آثار تبلیغ 8

جبرواختیار 6

خدا

قضاوت اخروی خدا 7

دین

آسیب شناسی دینی 8

روایت 26

شرک

آثار شرک 9

ظالمان

پشیمانی اخروی ظالمان 10; ظالمان در قیامت 10; ظالمان هنگام عذاب 10; عقیده باطل ظالمان 10

عذاب

آثار رؤیت عذاب 10، 12، 14، 16، 17; زنجیر عذاب 19، 21، 25; سختی عذاب اخروی 15; ویژگیهای عذاب اخروی 15

عقیده

آثار عقیده باطل 11; پشیمانی از عقیده باطل 10، 11; زمینه عقیده باطل 8; کتمان عقیده باطل 11

عمل

کیفر عمل ناپسند 25

قیامت

ظهور حقایق در قیامت 18; ویژگیهای قیامت 7، 18

کافران

عذاب اخروی کافران 21; کافران در قیامت 17

کفر

آثار کفر 9; کیفر کفر 20; مبلغان کفر 2

کیفر

تناسب کیفر با گناه 23، 24; حتمیت کیفر اخروی 22; عوامل کیفر 20; عوامل کیفر اخروی 9

گروههای اجتماعی 4

گمراهان

گمراهان در قیامت 16

گمراهگران

گمراهگران در قیامت 12; گمراهگران هنگام عذاب 12; پشیمانی اخروی گمراهگران 12; نگرانی اخروی گمراهگران 13

گناهکاران

گفتگوی اخروی گناهکاران 7

مؤاخذه

عوامل مؤاخذه اخروی 9

مستضعفان

افشاگری اخروی مستضعفان 2; بینش مستضعفان 1، 3، 5، 6; پشیمانی اخروی مستضعفان 16، 17; عذاب اخروی مستضعفان 19; عوامل شرک مستضعفان 5; عوامل کفر مستضعفان 6; عوامل گمراهی مستضعفان 1; کیفر اخروی مستضعفان 24; مستضعفان در قیامت 1، 3، 5، 6، 16; مستضعفان هنگام عذاب 17; موانع ایمان مستضعفان 3

مستکبران

آثار مکر مستکبران 3; افشاگری علیه مستکبران 2; پشیمانی اخروی مستکبران 12، 17; عذاب اخروی مستکبران 19; کیفر اخروی مستکبران 24; گمراهگری مستکبران 1; مستکبران هنگام عذاب 12، 17; نقش مستکبران 3، 4، 5، 6; نگرانی اخروی مستکبران 13; هتک آبروی مستکبران 13

مشرکان

پشیمانی اخروی مشرکان 11; عقیده باطل مشرکان 11; مشرکان در قیامت 11; مشرکان هنگام عذاب 14; نگرانی اخروی مشرکان 14; هتک آبروی مشرکان 14

نظام کیفری 23، 24

ویژگیهای نظام کیفری 23، 24 23

پی نوشت ها :

1. تفسیر قمی، ج 1، ص 313; بحارالأنوار، ج 7، ص 188، ح 47.