وَأَذِّن فِی النَّاس بالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجَالًا وَعَلَی کُلِّ ضَامِرٍ یَأْتِینَ مِن کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ

و در میان مردم برای حجّ ندا در ده تا پیاده و سوار بر هر شتر لاغر میانِ چابکی که از هر راه دوری فرا می رسد نزد تو آیند،

 

1 - فراخوانی مردم به حج از سوی حضرت ابراهیم(ع) به فرمان خداوند

 

و أذّن فی الناس بالحجّ

«تأذین» (مصدر «أذّن») به معنای اعلان و ندا در دادن است; یعنی، «ای ابراهیم! به میان مردم برو و آنان را به حج و زیارت بیت اللّه، فرا بخوان».

 

2 - حج، تکلیفی است الهی برگردن تمام مردم دور و نزدیک.

 

یأتوک رجالاً و علی کلّ ضامر یأتین من کلّ فجّ عمیق

«یأتوک» جزای شرط محذوف است و تقدیر آن چنین می باشد: «إن تأذن فیهم به یأتوک». «رجال» جمع «راجل» است و «راجل»; یعنی، پیاده. «ضامر» نیز به شتر لاغر گفته می شود. «فجّ» در اصل به معنای شکاف کوه است و در این جا به معنای راه است. «عمیق» معادل بعید است; یعنی، دور. بنابراین معنای جمله یاد شده چنین است: «اگر مردم را به حج فرا بخوانی، آنان به دعوت تو لبیک گفته و پیاده و سواره و از راه های دور به نزد تو خواهند شتافت».

 

3 - تبلیغ و فراخوانی مردم به حج و زیارت بیت اللّه، از وظایف رهبران الهی

 

و أذّن فی الناس بالحجّ

 

4 - حج، یادگاری از شریعت حضرت ابراهیم(ع)

 

و أذّن فی الناس بالحجّ

 

5 - اقامتگاه حضرت ابراهیم(ع) در جوار مسجدالحرام بود.

 

یأتوک رجالاً

از جمله «یأتوک رجالاً»(مردم پیاده و سواره نزد تو خواهند آمد) برمی آید که بنیان گذار کعبه، در کنار آن اقامت داشت; به طوری که هر زائری هنگام ورود به مسجدالحرام، بر آن حضرت نیز وارد می شد.

 

6 - ایمان قوی مردم دور و نزدیک، به حضرت ابراهیم(ع) و نفوذ و محبوبیت شدید آن حضرت در میان آنان

 

و أذّن فی الناس بالحجّ یأتوک رجالاً و علی کلّ ضامر

استقبال مردم دور و نزدیک از دعوت حضرت ابراهیم(ع) و هجوم آنان برای زیارت کعبه به صورت پیاده و سواره، نشان از آشنایی آنها با شخصیت والای آن حضرت و محبوبیت او در میان آنان دارد.

 

7 - گسترش آیین توحیدی حضرت ابراهیم(ع) در سرزمین های دور و نزدیک، در زمان حیات خود آن حضرت

 

یأتوک ... من کلّ فجّ عمیق

 

8 - حضور هر ساله حضرت ابراهیم(ع) در مراسم حج زمان خویش

 

یأتوک رجالاً و علی کلّ ضامر

فعل مضارع «یأتوک» می تواند مفید استمرار باشد. بنابراین ورود هر ساله مردم بر حضرت ابراهیم(ع) در مراسم حج بیانگر حضور هر ساله آن حضرت در آن مراسم می باشد.

 

9 - لزوم انجام مراسم حج با محوریت رهبر جامعه اسلامی

 

یأتوک رجالاً و علی کلّ ضامر

این که خداوند می فرماید: «مردم از پیاده و سواره بر تو (ابراهیم) وارد خواهند شد» می تواند متضمن دستوری باشد به مردم که باید ابتدا به زیارت رهبر الهی بشتابند و با محوریت او مراسم حج را انجام دهند.

 

10 - دیدار با رهبر جامعه اسلامی در مناسک حج

 

یأتوک رجالاً و علی کلّ ضامر

 

11 - فضیلت و ارزش والای حج پیاده در پیشگاه خداوند

 

یأتوک رجالاً و علی کلّ ضامر

تقدیم پیادگان (رجال) بر سوارکاران (و علی کلّ ضامر) می تواند بیانگر برداشت فوق باشد.

 

12 - ارتفاع سطح زمین مکّه، بیشتر از مناطق پیرامون آن است.

 

یأتوک... من کلّ فجّ عمیق

«عمق» (مصدر «عمیق») به مسافت طولانی ای گفته می شود که امتداد آن به طرف پایین کشیده شده است. بنابراین به کارگیری کلمه «عمیق» به جای «بعید» یا بدان اعتبار است که سرزمین مکه چون از دیگر مناطق پیرامونش مرتفع تر است، مردمی که به سوی آن می آیند، از پایین به بالا در حرکت اند. و یا این که چون زمین، سطحی دایره ای دارد حرکت مردم از دور به صورت حرکت به بالا دیده می شود. برداشت یاد شده بر پایه فرض اول است.

 

13 - اشاره قرآن به کروی بودن زمین و گرد بودن سطح آن

 

یأتین من کلّ فجّ عمیق

 

14 - «عن عبید اللّه بن علی الحلبی، عن أبی عبد اللّه(ع) قال: سألته لم جعلت التلبیه؟ فقال: إنّ اللّه عزّوجلّ أوحی إلی ابراهیم(ع) «و أذّن فی الناس بالحج یأتوک رجالاً» فنادی فأجیب من کلّ فجّ یلبّون;

 

 

عبیداللّه بن علی الحلبی گوید: از امام صادق(ع) سؤال کردم: چرا[ در حج] تلبیه مقرر شده است؟ فرمود: همانا خداوند به حضرت ابراهیم(ع) وحی کرد: «و أذّن فی الناس بالحجّ یأتوک رجالاً» پس ابراهیم ندا در داد و از هر راه دوری با لبیک گفتن به ابراهیم(ع)، پاسخ داده شد».(1)

 

 15 - «عن أبی عبد اللّه(ع) ان رسول اللّه(ص) أقام بالمدینة عشر سنین لم یحجّ ثمّ أنزل اللّه عزّوجلّ علیه «و أذّن فی الناس بالحجّ یأتوک رجالاً و علی کلّ ضامر یأتین من کلّ فجّ عمیق» فأمر المؤذّنین أن یؤذّنوا بأعلی أصواتهم بأنّ رسول اللّه یحج فی عامه هـذا...;

امام صادق(ع) فرمود: که رسول خدا(ص) ده سال در مدینه اقامت کرد و به حج نرفت. سپس خداوند عزّوجلّ بر آن حضرت[چنین] نازل کرد: «و أذّن فی الناس بالحجّ یأتوک رجالاً و علی کلّ ضامر یأتین من کلّ فجّ عمیق» پس پیامبر(ص) منادیان را فرمان داد که با صدای بلند اعلام کنند که رسول اللّه(ص) امسال به حج خواهد رفت...».(2)

ابراهیم(ع)

ابراهیم(ع) کنار مسجدالحرام 5; اقامتگاه ابراهیم(ع) 5; تداوم حج ابراهیم(ع) 8; تعالیم دین ابراهیم(ع) 4; تکلیف ابراهیم(ع) 1; حج در دین ابراهیم(ع) 4; دعوتهای ابراهیم(ع) 1، 14; شخصیت اجتماعی ابراهیم(ع) 6; گسترش دین ابراهیم(ع) 7; محبوبیت ابراهیم(ع) 6

ایمان

ایمان به ابراهیم(ع) 6

تکلیف

تکلیف همگانی 2

تلبیه

فلسفه تشریع تلبیه 14

حج

آداب حج 9; احکام حج 2; دعوت به حج 1، 3، 14; فضیلت حج پیاده 11

خدا

اوامر خدا 1

روایت 14، 15

رهبران دینی

مسؤولیت رهبران دینی 3; ملاقات با رهبران دینی در حج 10; نقش رهبران دینی در حج 9

زمین

کرویت زمین 13

محمد(ص)

حج محمد(ص) 15

مکه

بلندی مکه 12; موقعیت جغرافیایی مکه 12

پی نوشت ها :

1. علل الشرایع، ص 416، ح 1، ب 157; نورالثقلین، ج 3، ص 486، ح 68.

2. کافی، ج 4، ص 245، ح 4; نورالثقلین، ج 3، ص 487، ح 72.