تفسیر آیات قرآن کریم – سوره توبه – آیه ۴۳ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

عَفَا اللّهُ عَنکَ لِمَ أَذنتَ لَهُمْ حَتَّی یَتَبَیَّنَ لَکَ الَّذینَ صَدَقُواْ وَتَعْلَمَ الْکَاذبینَ

خدا از تو بگذرد، چرا پیش از آنکه حال راستگویان برای تو آشکار شود و دروغگویان را بشناسی به آنان اذن [ترک جهاد]دادی؟

 

1 ـ عتاب محبّت آمیز خدا به پیامبر (ص) در پی اجازه دادن آن حضرت به برخی از مسلمانان (منافقان) برای شرکت نکردن در جنگ تبوک، به مجرد اظهار ناتوانی آنان

عفا اللّه عنک لم أذنت لهم

 

2 ـ اجازه گرفتن بهانه جویان (منافقان) از پیامبر (ص)، برای شرکت نکردن در جنگ تبوک با اظهار دروغین عجز و ناتوانی خود

لم أذنت لهم حتی یتبین لک

مقصود از «اذن» در آیه فوق ـ به قرینه آیه قبل (لو استطعنا ...) و شأن نزولها ـ اذن دادن به کسانی است که از شرکت در جهاد، خود را معذور می دانستند.

 

3 ـ پیامبر (ص)، برخوردار از لطف و محبّت ویژه خداوند

عفا اللّه عنک

 

4 ـ گذشت و عفو خداوند از پیامبر (ص) نسبت به اذن دادن به بهانه جویان (منافقان) برای نرفتن به جنگ تبوک

عفا اللّه عنک لم أذنت لهم

 

5 ـ إخبار خداوند به عزم قطعی برخی افراد (منافقان) بر تخلف از جنگ تبوک (حتی در صورت عدم دریافت اذن از پیامبر (ص))

و سیحلفون باللّه لو استطعنا لخرجنا ... لم أذنت لهم حتی یتبین لک الذین صدقوا و تعلم الکذبین

از اظهار ناتوانی منافقان برای جهاد و تذکر خداوند به دروغ بودن این اظهار، استفاده می شود که آنان تصمیم بر تخلف از جنگ داشته اند.

 

6 ـ تشخیص راستگویی و دروغگویی مدعیان ناتوانی از شرکت در جنگ، به عهده رهبری است.

لم أذنت لهم حتی یتبین لک الذین صدقوا و تعلم الکذبین

از اینکه متخلفان از جنگ از پیامبر (ص) اذن ترک جهاد خواسته اند و خداوند نیز آن حضرت را مورد خطاب قرار داد، برداشت فوق استفاده می شود.

 

7 ـ لزوم خودداری از پذیرش عذر متخلفان از جهاد، قبل از بررسیِ درستی یا نادرستی ادعای آنان

لم أذنت لهم حتی یتبین لک الذین صدقوا و تعلم الکذبین

مقصود از اذن دادن در آیه فوق، اذن ترک جهاد برای کسانی است که از شرکت در جهاد خود را معذور دانسته اند و خداوند چنین اذنی را بدون بررسی معذور بودن یا نبودن متخلفان از جهاد، سرزنش و محکوم کرده است.

 

8 ـ تکلیف جهاد، صحنه تمایز مؤمنان راستین از مدعیان دروغین ایمان

و جهدوا ... لم أذنت لهم حتی یتبین لک الذین صدقوا و تعلم الکذبین

 

9 ـ شرکت نکردن در جنگ، نیازمند اذن رهبر است.

لم أذنت لهم حتی یتبین لک الذین صدقوا

 

 

10 ـ خطا و لغزش رهبر جامعه و فرماندهان نظامی، قابل اغماض و بخشش

عفا اللّه عنک لم أذنت لهم حتی یتبین لک الذین صدقوا

 

11 ـ «عن ابی جعفر (ع) فی قوله تعالی: «عفی اللّه عنک لم أذنت لهم حتی یتبین لک الذین صدقوا و تعلم الکاذبین» یقول: تعرف اهل العذر و الذین جلسوا بغیر عذر;(1)

از امام باقر (ع) درباره سخن خدا: «عفی اللّه ...» روایت شده خداوند می فرماید: [چرا به آنان اذن دادی]می بایست برای تو روشن گردد، چه کسانی اهل عذر بودند و چه کسانی بدون عذر نشستند».

اسلام:

تاریخ صدر اسلام 1، 2

جنگ:

تشخیص معذوران از جنگ 6; عفو خطاهای فرماندهی جنگ 10

جهاد:

آثار جهاد 8; احکام جهاد 9; اذن ترک جهاد 1، 2، 4، 9; برخورد با متخلفان از جهاد 7; رد عذر متخلفان از جهاد 7

خدا:

سرزنشهای خدا 1; عفو خدا 4; لطف خاص خدا 3

خطا:

خطاهای قابل بخشش 10

دروغگویان:

تشخیص دروغگویان 8

روایت: 11

رهبری:

اختیارات رهبری 6، 9; عفو خطاهای رهبری 10

غزوه تبوک:

تخلف منافقان از غزوه تبوک 5; متخلفان از غزوه تبوک 1، 4، 5

قرآن:

پیشگوییهای قرآن 5

لطف خدا:

مشمولان لطف خدا 3

مؤمنان:

تشخیص مؤمنان 8

محبوبان خدا: 3

محمّد (ص):

سرزنش محمّد (ص) 1; عفو از محمّد (ص) 4; فضایل محمّد (ص) 3; محبوبیت محمّد (ص) 3; محمّد (ص) و معذوران از جهاد 11; محمّد (ص) و منافقان 4; محمّد (ص) و منافقان غزوه تبوک 1

منافقان:

اظهار عجز منافقان 1، 2; بهانه جویی منافقان صدر اسلام 2; منافقان و غزوه تبوک 2; منافقان و محمّد (ص) 2

 

 

1. تفسیر قمی، ج 1، ص 294; نورالثقلین، ج 2، ص 224، ح 171.