تفسیر آیات قرآن کریم – سوره توبه – آیه ۴۰ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

إِلاَّ تَنصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذینَ کَفَرُواْ ثَانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُمَا فِی الْغَارِ إِذْ یَقُولُ لِصَاحِبهِ لاَ تَحْزَنْ إِنَّ اللّهَ مَعَنَا فَأَنزَلَ اللّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ وَأَیَّدَهُ بجُنُودٍ لَّمْ تَرَوْهَا وَجَعَلَ کَلِمَةَ الَّذینَ کَفَرُواْ السُّفْلَی وَکَلِمَةُ اللّهِ هِیَ الْعُلْیَا وَاللّهُ عَزیزٌ حَکِیمٌ

 

اگر پیامبر را یاری نکنید [بی یاور نمی ماند،]همانا خدا او را هنگامی که کافران [از مکّه ]بیرونش کردند یاری نمود، در حالیکه یکی از دو تن بود [و یاور دیگری نداشت]وقتی که آن دو تن در آن غار بودند، آنگاه که به همراه خود می گفت: غمگین مباش، بی شک خدا با ماست. پس خدا سکینه [و آرامش]خود را بر او نازل ساخت، و با لشکریانی که آنها را نمی دیدید تأییدش کرد، و کلمه کافران را پست ترین کلمه ها قرار دارد; و کلمه خداست که برترین کلمه است. و خدا عزّتمند و حکیم است.

 

1 ـ نصرت خداوند به پیامبر (ص) در سخت ترین شرایط هجرت، نشان قدرت و بی نیازی خدا از نصرت دیگران برای تحقق اراده خویش است.

 

و اللّه علی کل شیء قدیر. إلا تنصروه فقد نصره اللّه إذ أخرجه الذین کفروا

 

2 ـ تهییج مسلمانان، از سوی خداوند برای جهاد و یاری رساندن پیامبر(ص)

 

إلا تنصروه فقد نصره اللّه

 

3 ـ خروج پیامبر (ص) از مکّه و اقدام آن حضرت به هجرت، امری ناخواسته و تحت فشار کافران بود.

 

إذ أخرجه الذین کفروا

بدیهی است که خروج پیامبر (ص) از مکّه ، به اراده خود آن حضرت صورت گرفت ولی از آن جهت که تحت فشار و جوّ ارعاب بود، خداوند اخراج را به کافران نسبت داده است.

 

4 ـ تضمین پیروزی پیامبر (ص) (در جنگ تبوک) از سوی خداوند، علی رغم احتمال کوتاهی دیگران در یاری رساندن به آن حضرت

 

إلا تنصروه فقد نصره اللّه

 

5 ـ موفقیت پیامبر (ص) در خروج از مکّه و خلاصی از توطئه کافران، مرهون نصرت خاص خداوند بود.

 

نصره اللّه إذ أخرجه الذین کفروا

 

6 ـ همسفریِ تنها یک نفر با پیامبر(ص)، هنگام خروج از مکّه به سوی غار ثور

 

إذ أخرجه الذین کفروا ثانی اثنین إذ هما فی الغار

«ال» در «الغار» برای عهد است و اشاره به غار ثور دارد.

 

7 ـ پیامبر (ص)، در دوره پیش از هجرت، کم یاور بود.

 

إذ أخرجه الذین کفروا ثانی اثنین

 

8 ـ سلطه کافران بر سرزمین مکّه و ضعف و قلّت مسلمانان، به هنگام هجرت پیامبر (ص)

 

إذ أخرجه الذین کفروا ثانی اثنین

 

9 ـ نگرانی فرد همراه پیامبر (ص) (ابوبکر) به هنگام هجرت از مکّه به مدینه و دلداری رسول خدا (ص) به وی

 

إذ یقول لصحبه لاتحزن إن اللّه معنا

 

10 ـ اعتماد و اطمینان پیامبر (ص) به نصرت الهی نسبت به او و فرد همراهش (ابوبکر) در خلاصی از توطئه کافران مکّه

 

لاتحزن إن اللّه معنا

 

11 ـ خداوند، همواره یار و یاور مؤمنان مجاهد و مهاجر است.

 

لاتحزن إن اللّه معنا

 

12 ـ نصرت خداوند به پیامبر (ص)، به وسیله آرامش بخشیدن به آن حضرت (در غار) و نیز تأیید او با سپاه غیبی (فرشتگان)

 

فقد نصره اللّه ... فأنزل اللّه سکینته علیه و أیّده بجنود لم تروها

 

13 ـ آرامش روحی در سختیها، نعمتی الهی و رمز موفقیت و پیروزی است.

 

فقد نصره اللّه ... فأنزل اللّه سکینته علیه

 

14 ـ اسباب و وسایط، مجاری تحقق اراده خداوند

 

و أیّده بجنود لم تروها

 

15 ـ نصرتهای خاص الهی به پیامبر (ص)، عامل فرو شکستن شعار و صولت کافران و اعتلا یافتن کلمة اللّه (شعار توحید)

 

فقد نصره اللّه ... و جعل کلمة الذین کفروا السفلی و کلمة اللّه هی العلیا

 

16 ـ پیروزی پیاپی اسلام بر کفر، نمودی از قدرت الهی بر تحقق اراده خویش و نصرت پیامبر (ص)

 

و اللّه علی کل شیء قدیر ... فقد نصره اللّه ... و جعل کلمة الذین کفروا السفلی و کلمة اللّه هی العلیا

 

17 ـ نقش مهم هجرت پیامبر (ص)، در فروشکستن صولت و شعار کفر و اعتلا یافتن کلمة اللّه

 

فقد نصره اللّه إذ أخرجه ... و جعل کلمة الذین کفروا السفلی و کلمة اللّه هی العلیا

 

18 ـ «کلمة اللّه» (شعار توحید)، دارای برتری مطلق بر شعار کفر

 

و جعل کلمة الذین کفروا السفلی و کلمة اللّه هی العلیا

 

19 ـ رهایی پیامبر (ص) از توطئه کافران مکّه و اعتلای کلمة اللّه، جلوه عزّت (شکست ناپذیری) و حکمت خدا

 

فقد نصره اللّه إذ أخرجه ... کلمة اللّه هی العلیا و اللّه عزیز حکیم

 

20 ـ خداوند، عزیز (پیروزمند شکست ناپذیر) و حکیم (کاردان) است.

 

و اللّه عزیز حکیم

 

21 ـ از امام صادق (ع) روایت شده است: «سمعت ابا جعفر (ع) یقول: إن رسول اللّه (ص) اقبل یقول لأبی بکر فی الغار: اسکن فإن اللّه معنا ... ;(1)

 

شنیدم که حضرت باقر(ع) می فرمود: رسول خدا(ص) در غار رو کرد به ابوبکر و فرمود: آرام باش; زیرا حتماً خدا با ماست».

ابوبکر:

بوبکر در غار ثور 21; دلداری به ابوبکر 9، 21; نگرانی ابوبکر 9

اسلام:

پیروزی اسلام 16; تاریخ صدر اسلام 4، 6، 8، 9، 12، 21

اسما و صفات:

حکیم 20; عزیز 20

پیروزی:

عوامل پیروزی 13

توحید:

شعار توحید 18; عوامل اعتلای توحید 15

جهاد:

تشویق به جهاد 2

خدا:

آثار نصرتهای خدا 5، 15; افعال خدا 2; امدادهای خدا 11; تحقق اراده خدا 16; سنّتهای خدا 11; مجاری تحقق اراده خدا 14; نشانه های بی نیازی خدا 1; نشانه های حکمت خدا 19; نشانه های عزّت خدا 19; نشانه های قدرت خدا 1، 16; نصرتهای خاص خدا 15; نصرتهای خدا 1، 4، 10، 12; نعمتهای خدا 13

روایت: 21

سپاه غیبی: 12

سختی:

آرامش در سختی 13

عوامل طبیعی:

نقش عوامل طبیعی 14

غزوه تبوک:

تضمین پیروزی غزوه تبوک 4

کافران:

توطئه کافران 5; زمینه شکست کافران 17; سلطه کافران بر مکّه 8; عوامل شکست کافران 15

کافران مکّه :

توطئه کافران مکّه 19; کافران مکّه و محمّد (ص) 3، 5; نجات از توطئه کافران مکّه 10

کفر:

زمینه شکست کفر 17; شعار کفر 18

کلمة اللّه:

اعتلای کلمة اللّه 18، 19; زمینه اعتلای کلمة اللّه 17; عوامل اعتلای کلمة اللّه 15

مؤمنان:

امداد به مؤمنان 11

محمّد (ص):

آثار هجرت محمّد (ص) 17; آرامش محمّد (ص) در غار ثور 12; اطمینان محمّد (ص) 10; امداد به محمّد (ص) 1، 2، 4، 15; امداد غیبی به محمّد (ص) 12; تاریخ محمّد (ص) 3، 5، 6، 7، 9; تأیید محمّد (ص) 12; عوامل هجرت محمّد (ص) 3; محمّد (ص) در غار ثور 6، 21; محمّد (ص) قبل از هجرت 7; محمّد (ص) و ابوبکر 9، 21; موفقیت محمّد (ص) در هجرت 5; نجات محمّد (ص) 5، 10، 19; نشانه های امداد به محمّد (ص) 16; هجرت محمّد (ص) 1، 3، 9; همسفر محمّد (ص) در هجرت 6، 9، 10

مجاهدان:

امداد به مجاهدان 11

مسلمانان:

تشویق مسلمانان 2; قلت مسلمانان در مکّه 8

ملائکه:

امداد 12

موفقیت:

عوامل موفقیت 13

مهاجران:

امداد به مهاجران 11

نعمت:

نعمت آرامش 13

 

پی نوشت ها :

 

1. کافی، ج 8، ص 262، ح 377; نورالثقلین، ج 2، ص 219، ح 157.