تفسیر آیات قرآن کریم – سوره توبه – آیه ۱۲۲ – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی

وَمَا کَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنفِرُواْ کَآفَّةً فَلَوْلاَ نَفَرَ مِن کُلِّ فِرْقَةٍ مِّنْهُمْ طَآئِفَةٌ لِّیَتَفَقَّهُواْ فِی الدِّینِ وَلِیُنذرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ

و نشاید که همه مؤمنان [برای آموختن علم دین ]کوچ کنند، پس چرا از میان هر فرقه ای از آنان، دسته ای کوچ نمی کنند تا در کار دین دانش بیاموزند و هنگامی که به قوم خود بازگشتند به آنان اخطار کنند شاید برحذر شوند.

 

1 ـ عدم جواز شرکت تمام افراد جامعه در جهاد و خالی گذاشتن مراکز دینی و تبلیغات اسلامی و بقیه پستها و مسؤولیتها

و ما کان المؤمنون لینفروا کافة

مراد از «نفر» ـ به اقتضای سیاق آیات ـ بسیج برای جهاد می باشد.

 

2 ـ گمان برخی از مسلمانان صدر اسلام به وجوب بسیج همه مردم برای شرکت در جنگ

ما کان المؤمنون لینفروا کافة

آیه شریفه ـ چنان که در برخی شأن نزولها آمده ـ در مقام دفع ذهنیت اشخاصی است که می پنداشتند همه مسلمانان بی استثنا باید در جنگ شرکت کنند.

 

3 ـ لزوم هجرتِ گروهی از هر جامعه، به سوی مراکز علمی، برای کسب شناخت اسلام و تفقه در دین

فلولا نفر من کل فرقة منهم طائفة لیتفقهوا فی الدین

 

4 ـ اهمیّت حفظ نظم اجتماعی و عدم اخلال در مسایل و نیازهای ضروری جامعه

و ما کان المؤمنون لینفروا کافة فلولا نفر من کل فرقة منهم طائفة لیتفقهوا فی الدین

برداشت فوق به این دلیل است که خداوند از روی آوردن همه مردم به یک وظیفه (جهاد) و معطل گذاردن سایر امور و وظیفه ها ـ چون کسب دانش دین ـ منع کرده است.

 

5 ـ لزوم تقسیم کار و مسؤولیتها در جامعه

و ما کان المؤمنون لینفروا کافة فلولا نفر من کل فرقة منهم طائفة لیتفقهوا فی الدین

 

6 ـ جهاد، از واجبات کفایی

و ما کان المؤمنون لینفروا کافة

 

7 ـ تفقه در دین و شناخت عمیق و تبلیغ و نشر آن، از واجبات کفایی است.

فلولا نفر من کل فرقة منهم طائفة لیتفقهوا فی الدین و لینذروا قومهم

 

8 ـ هر جامعه و قومی نیاز به اسلام شناس و فقیه و مبلغی برخاسته از میان خودشان دارد.

فلولا نفر من کل فرقة منهم طائفة لیتفقهوا فی الدین و لینذروا قومهم

 

9 ـ اهتمام اسلام به تقویت مبانی فرهنگی ـ دینی جامعه همپای جنگ و جهاد

فلولا نفر من کل فرقة منهم طائفة لیتفقهوا فی الدین

برداشت فوق به این دلیل است که خداوند پس از ترغیب مکرر مؤمنان به شرکت در جهاد و تحذیر آنان از تخلف، در این آیه طلب فقاهت را ضروری شمرده و طالبان فقاهت را از شرکت در جنگ معاف کرده است.

 

10 ـ فقیهان و عالمان، مسؤول ارشاد و هدایت جامعه خویش

لیتفقهوا فی الدین و لینذروا قومهم إذا رجعوا إلیهم

 

11 ـ تحصیل کنندگان دانش دین، معاف از شرکت در جنگ در صورت نیاز جامعه به دانش آنان و عدم نیاز جدی به حضورشان در جنگ

ما کان المؤمنون لینفروا کافة فلولا نفر من کل فرقة منهم طائفة لیفقهوا فی الدین

 

12 ـ کسب معارف دینی، مقدمه ای برای انذار و هدایت جامعه است.

لیتفقهوا فی الدین و لینذروا قومهم إذا رجعوا إلیهم

 

13 ـ انذار جامعه، از هدفهای اصلی و محور تفقه در دین است.

لیتفقهوا فی الدین و لینذروا قومهم

 

14 ـ ارشاد مردم و تبلیغ دین در جامعه، منوط به داشتن آگاهی عمیق به مبانی دین

لیتفقهوا فی الدین و لینذروا قومهم

 

15 ـ لزوم تشکیل مراکز علمی ـ تحقیقاتی و تبلیغی به منظور شناخت عمیق دین و تبلیغ و نشر آن

فلولا نفر من کل فرقة منهم طائفة لیتفقهوا فی الدین و لینذروا قومهم إذا رجعوا إلیهم

از اینکه خداوند فرمود: «باید گروهی از هر قومی به منظور تفقه در دین در مدینه باشد و پس از تفقه کامل به سرزمینهای خود بازگردند»، استفاده می شود که باید شهر مدینه را به مرکز تحقیقات اسلامی تبدیل کرد; زیرا از نظر عقل مقدمه واجب، واجب است.

 

16 ـ خبر واحد، معتبر و حجت است.

لیتفقهوا فی الدین و لینذروا قومهم إذا رجعوا إلیهم لعلهم یحذرون

ترتیب اثر دادن جامعه به سخنان ارشادگران، مبتنی بر حجت بودن گفتار آنان است.

 

17 ـ هدف از تبلیغ و انذار جامعه، دور داشتن آن از فساد و تباهی است.

و لینذروا ... لعلهم یحذرون

 

18 ـ باقی ماندگان در مراکز علمی (برای تفقه در دین)، موظف به تعلیم و هدایت مجاهدان مراجعت کننده از نبرد*

فلولا نفر من کل فرقة منهم طائفة لیتفقهوا فی الدین و لینذروا قومهم إذا رجعوا إلیهم

برداشت فوق بر اساس این احتمال است که ضمیر جمع فاعلی در «رجعوا» به جهادگران بازگردد نه به کسانی که به تفقه در دین می پردازند; یعنی، گروهی باید برای جنگ بسیج شوند و گروهی دیگر در مرکز باقی بمانند و کسب معرفت کنند تا هنگامی که رزمندگان از جنگ باز می گردند، به تعلیم و هدایت آنان بپردازند.

 

19 ـ میدانهای نبرد با کفر، زمینه دستیابی مجاهدان به درک عمیق حقایق معنوی دین*

 

فلولا نفر من کل فرقة منهم طائفة لیتفقهوا فی الدین

برداشت فوق بدان احتمال است که «نفر» در «لولا نفر» به معنای بسیج برای جنگ باشد و فاعل «لیتفقهوا» مجاهدان باشند.

 

20 ـ یعقوب بن شعیب گوید: قلت لأبی عبداللّه (ع) إذا حدث علی الامام حدث کیف یصنع الناس قال: این قول اللّه عزوجل: «فلولا نفر من کل فرقة منهم طائفة لیتفقهوا فی الدین ...»;(1)

به امام صادق (ع) گفتم: اگر برای امام حادثه [فوت ]پیش آمد، مردم [در مورد شناخت امام بعد] چه کنند؟ فرمود: کجاست سخن خدای عزوجل که فرمود: چرا از هر گروهی یک عده کوچ نمی کنند تا در امر دین تفقه نمایند؟ [و امام را بشناسند] ... ».

 

21 ـ عن ابی عبداللّه (ع) فی قول اللّه عزوجل: «فلو لا نفر من کل فرقة منهم طائفة لیتفقهوا فی الدین ... «فامرهم ان ینفروا إلی رسول اللّه (ص) ... ;(2)

از امام صادق (ع) درباره سخن خدای عز و جل که می فرماید: «چرا از هر گروهی یک عده کوچ نمی کنند تا در دین تفقه نمایند» روایت شده: خداوند آنان را امر فرموده که به سوی رسول خدا (ص) کوچ نمایند [و فقه را از وی فراگیرند ]...».

 

22 ـ از علی (ع) روایت شده که فرمود: «الجهاد فرض علی جمیع المسلمین ... فان قامت بالجهاد طائفة من المسلمین وسع سایر هم التخلف عنه ... قال اللّه تعالی: «و ما کان المؤمنون لینفروا کافة» فان دهم أمر یحتاج فیه الی جماعتهم نفروا کلّهم ... ;(3)

جهاد بر جمیع مسلمانان واجب است ... اگر عده ای از آنان به وظیفه جهاد قیام کنند، دیگران مجازند به جبهه نروند ... خدای تعالی فرمود: «نشاید که مؤمنان همه [برای جهاد] کوچ کنند» ; پس اگر پیش آمدی رخ دهد که در آنجا نیاز به مؤمنان بـــاشد، همه باید برای جـــــهاد کوچ کنند [و تخلف جایز نیست ]... ».

احکام: 1، 6، 7، 22

اسلام:

اسلام و مبانی فرهنگی 9; اهمیّت تبلیغ اسلام 1; اهمیّت شناخت اسلام 3; هجرت برای شناخت اسلام 3

تبلیغ:

آگاهی در تبلیغ 14; شرایط تبلیغ 14; فلسفه تبلیغ 17

جامعه:

اسلام شناس در جامعه 8; انذار جامعه 13; اهمیّت تأمین نیازهای جامعه 4; اهمیّت حفظ نظام اجتماعی 4; اهمیّت فرهنگ جامعه 9، 11; زمینه انذار جامعه 12; زمینه هدایت جامعه 12; عوامل اصلاح جامعه 17; فلسفه انذار جامعه 17; مسؤول هدایت جامعه 10; مسؤولیت جامعه 3; نیازهای جامعه 8

جنگ:

اهمیّت جنگ 9

جهاد:

آثار جهاد 19; احکام جهاد 1، 6، 22; اهمیّت جهاد 9; معذوران از جهاد 11; وجوب جهاد 6

خبر واحد:

حجیت خبر واحد 16

دین:

احکام تبلیغ دین 7; احکام تفقه در دین 7; اهمیّت تبلیغ دین 15; اهمیّت تفقه در دین 3; اهمیّت دین شناسی 15; تفقه در دین 18، 20، 21; زمینه دین شناسی 19; فلسفه تعلم دین 12; فلسفه تفقه در دین 13; وجوب تبلیغ دین 7; وجوب تفقه در دین 7

روایت: 20، 21، 22

علما:

علما و جنگ 11; علما و مجاهدان 18; مسؤولیت علما 10، 11، 18

فقها:

مسؤولیت فقها 10; نقش اجتماعی فقها 8

کار:

اهمیّت تقسیم کار 5

مؤسسات:

اهمیّت مؤسسات دینی 15

مبلغان:

نقش اجتماعی مبلغان 8

مسؤولیت:

تقسیم مسؤولیتهای اجتماعی 5; حفظ مسؤولیتهای اجتماعی 1; حفظ مسؤولیتهای دینی 1

مسلمانان:

بینش مسلمانان صدر اسلام 2; مسلمانان صدر اسلام و جهاد 2

واجبات:

اقسام واجبات 6، 7; واجبات کفایی 6، 7

هجرت:

هجرت به سوی محمّد (ص) 21

 

پی نوشت ها :

1. کافی، ج 1، ص 378، ح 1; نورالثقلین، ج 2، ص 282، ح 404.

2. علل الشرایع، ص 85، ح 4، ب 79; نورالثقلین، ج 2، ص 283، ح 408.

3. دعائم الاسلام، ج 1، ص 341; بحارالأنوار، ج 97، ص 48، ح 11.