قُلْ أَرَأَیْتُکُم إِنْ أَتَاکُمْ عَذَابُ اللّهِ أَوْ أَتَتْکُمُ السَّاعَةُ أَغَیْرَ اللّهِ تَدْعُونَ إِن کُنتُمْ صَادقِینَ

بگو: نظر دهید، اگر عذاب خدا به شما برسد یا قیامت به سراغتان بیاید اگر راستگویید، آیا غیر خدا را می خوانید؟

1 توجه به خدای یگانه، ندای فطرت همه انسانها

قل أرءیتکم ... أغیر اللّه تدعون

استفهام در جمله «أرءیتکم»، استفهام تقریری و بیانی بر این مضمون است که آدمی را چاره ای جز اعتراف به یگانگی خداوند در خلق و امر نیست.

2 پیامبر(ص)، مأمور توجه دادن مردم به فطرت توحیدی و بیدار ساختن سرشت خفته آنان

قل أرءیتکم إن أتیکم ... أغیر اللّه تدعون

3 بیداری و بروز فطرت خداجو و توحیدی انسان به هنگام رویارویی با عذاب الهی

قل أرءیتکم إن أتیکم عذاب اللّه

4 بیداری فطرت توحیدی انسان به هنگام روبرو شدن با مرگ

قل أرءیتکم إن أتیکم عذاب اللّه أو أتیکم الساعة أغیر اللّه تدعون

5 بیداری فطرت توحیدی انسان در تنگناها و سختیها

قل أرءیتکم إن أتیکم عذاب اللّه ... أغیر اللّه تدعون

گر چه در آیه دو مورد عذاب و مرگ ذکر گردیده، ولی روشن است که اینها نمونه هایی از شداید و سختیهاست که آدمی با آن روبرو می شود.

6 آسایش و رفاه از زمینه های پوشیده شدن فطرت توحیدی

قل أرءیتکم إن أتیکم عذاب اللّه أو أتیکم الساعة

چون در آیه شریفه سختی و تنگناها را عامل بیداری فطرت توحیدی دانسته است، بنابراین حالت مقابل آن که رفاه و آسایش است می تواند به عنوان سببی برای پرده پوشی فطرت مطرح باشد.

7 آشکار شدن بطلان هر گونه شرک و گرایش به غیر خدا به هنگام عذاب و مرگ و دیگر سختیها

قل أرءیتکم إن أتیکم عذاب اللّه أو أتیکم الساعة أغیر اللّه تدعون

8 توجه نکردن به معبودی غیر از خدا به هنگام مشکلات، دلیل پوچی تمامی معبودهای دروغین

قل أرءیتکم ... إن کنتم صدقین

9 اگر مشرکان از صداقت بهره مند باشند، بر گرایش خویش به هنگام سختیها، به خدای یگانه اقرار می کنند.

قل أرءیتکم ... أغیر اللّه تدعون إن کنتم صدقین

10 استفاده از راه تجربه دینی برای اثبات خدای یگانه، از روشهای تبلیغ توحید و خداپرستی

قل أرءیتکم ... أغیر اللّه تدعون

شیوه ای که در این آیه و آیات مانند آن برای توجه دادن به خدای یگانه به کار رفته، امروزه به نام «تجربه دینی» خوانده می شود. خداوند از این شیوه استفاده کرده و از مواردی که انسان متوجه خدای یگانه می شود، یاد کرده است.

11 اگر مشرکان در ادعاهای پوچ و شرک آمیز خود صادق هستند، باید به هنگام سختی متوجه معبودهای خود شوند.

أغیر اللّه تدعون إن کنتم صدقین

آسایش:

آثار آسایش 6

احتجاج:

با مشرکان 9، 11

انسان:

فطرت انسان 1، 3، 4، 5 ; گرایشهای انسان 1، 3

بصیرت:

عوامل بصیرت 3، 4، 5

تبلیغ:

روش تبلیغ 10

تجربه:

آثار تجربه 10 ; استفاده از تجربه دینی 10

توحید:

اقرار به توحید 9 ; روش اثبات توحید 10 ; موانع توحید 6

خدا:

عذابهای خدا 3

ذکر:

خدا 2

سختی:

آثار ابتلا به سختی 5، 7، 8، 9، 11

شرک:

ظهور بطلان شرک 7

صداقت:

آثار صداقت 9، 11

عذاب:

آثار رؤیت عذاب 3، 7

فطرت:

احیای فطرت 2 ; زمینه اختفای فطرت 6 ; عوامل احیای فطرت 3، 4، 5 ; فطرت توحیدی 1، 2، 3، 4، 5، 6

گرایشها:

گرایش به خدا 9

محمّد (ص):

مسؤولیت محمّد (ص) 2

مرگ:

آثار مواجهه با مرگ 4، 7

مشرکان:

ادعاهای مشرکان 11 ; شرایط ایمان مشرکان 9

معبودان باطل:

بطلان معبودان باطل 11 ; دلایل بطلان معبودان باطل 8