تفسیر آیات قرآن کریم – سوره النصر– آیه3– کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیت الله هاشمی رفسنجانی
فَسَبِّحْ بحَمْد رَبِّکَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ کَانَ تَوَّابًا
همراه با ستایش پروردگارت او را پاک و منزّه بدار و از او آمرزش بخواه، همانا او بسیار توبه پذیر است.
1 - لزوم تسبیح و حمد خداوند و طلب بخشش گناهان از پیشگاه او
فسبّح بحمد ربّک و استغفره
2 - تسبیح و حمد خداوند و استغفار به درگاه او، پس از مشاهده امدادهای الهی و گرایش وسیع مردم، به دین، فرمان و توصیه خداوند به پیامبر(ص)
إذا جاء نصر اللّه و الفتح . و رأیت الناس یدخلون فی دین اللّه أفواجًا . فسبّح بحمد ربّک و استغفره
3 - خداوند، مبرّا و منزّه از هر عیب و نقص و شایسته ستودن و تمجید کردن
فسبّح بحمد ربّک
4 - شایسته ترین سخن برای نفی عیب از خداوند، ستایش او است.
فسبّح بحمد ربّک
«باء» در «بحمد ربّک» برای استعانت است; برخی آن را «باء» مصاحبة می دانند. برداشت یاد شده، ناظر به معنای اول است.
5 - لزومِ همراه ساختن تسبیح با حمد خداوند
فسبّح بحمد ربّک
«باء» در «بحمد ربّک» ممکن است برای مصاحبة باشد.
6 - ستایش خداوند، تنها با سخنی شایسته است که کمترین شائبه عیب شماری و تنقیص در آن نباشد.
فسبّح بحمد ربّک
حمد، زمانی می تواند وسیله تسبیح باشد که در الفاظ و عبارت های برگزیده آن، منزّه دانستن خداوند از عیب ها جلوه گر باشد.
7 - خداوند، مرّبی و مدبّری شایسته و بی عیب، برای پیامبر(ص) و دیگران است.
فسبّح بحمد ربّک
مخاطب در «ربّک»، گرچه پیامبراکرم(ص) است; ولی سیاق سوره، بر تمام انسان ها منطبق است. در این موارد آن حضرت به عنوان رسول و نیز فردی از افراد بشر، مورد خطاب قرار گرفته است
.
8 - امدادهای الهی در فتح مکه، جلوه ربوبیت خداوند بر پیامبر(ص) و مایه پیشرفت اهداف رسالت آن حضرت بود.
إذا جاء نصر اللّه و الفتح ... فسبّح بحمد ربّک
9 - توجّه به ربوبیت خداوند، زمینه ساز تسبیح، حمد و استغفار به درگاه او است.
فسبّح بحمد ربّک و استغفره
10 - درخواست مصونیت از عذاب الهی، توصیه خداوند به پیامبر(ص)
و استغفره
غفران و آمرزش از جانب خداوند، این است که بنده را از رسیدن عذاب، به او باز دارد (بصائر فیروزآبادی). بر این اساس استغفار پیامبر(ص)، به معنای درخواست رهایی از عذاب است. اطمینان آن حضرت به عصمت خویش، نمی تواند مانع درخواست رهایی از عذاب باشد; زیرا مقام عصمت، دستاورد همین درخواستِ مصونیت و نظایر آن است.
11 - پیامبر(ص)، مأمور مغفرت خواهی و درخواست عفو خداوند، از کوتاهی در تسبیح و حمد او و تقاضای توجّه و عنایت مجدّد او به آن حضرت
و استغفره
استغفاری که در این سوره به آن امر شده است ـ به قرینه تعلیق بر نصرت و فتح و عطف بر تسبیح و حمد ـ استغفار ویژه ای است. این استغفار، در ارتباط با حمد و تسبیح، به معنای درخواست عفو از کاستی های آن و در ارتباط با «توّاباً»، به معنای درخواست رجوع مجدّد و مکرر خداوند و تقاضای عنایت های تازه به تازه او است.
12 - پیامبر(ص) در ادامه حیات خویش، نیازمند مغفرت الهی و ملزم به طلب آن از خداوند بود.
و استغفره
استغفار پیامبر(ص) ـ با آن که معصوم است ـ ممکن است به معنای درخواست ادامه یافتن مغفرت الهی باشد و می تواند بیانگر این نکته باشد که پیامبر(ص)، گرچه بالاترین درجه عبادت را داشت; ولی همواره آن را در برابر عظمت خداوند، ناچیز دیده و با احساس شرمندگی به درگاه خداوند از او پوزش می طلبید برداشت یاد شده ناظر به احتمال نخست است.
13 - احساس قصور در پیشگاه خداوند و عذرخواهی از او، هنگام پیروزی و استقبال عمومی از دین و در اوج قدرت، توصیه خداوند به پیامبر(ص) و شیوه ای مطلوب برای زمامداران و مبلّغان
إذا جاء نصر اللّه و الفتح ... و استغفره
14 - ذکر صفات جلال و جمال خداوند، پیش از درخواست از او، از آداب دعا و استغفار
فسبّح بحمد ربّک و استغفره
فرمان «تسبیح»، بر ذکر صفات جلالی (سلبی) و فرمان «حمد» بر ذکر صفات جمالی (ثبوتی) دلالت دارد و تقدیم آن دو بر فرمان استغفار، بیانگر برداشت یاد شده است.
15 - امداد مردم و پیروز ساختن آنان بر دشمن، زمینه ساز آمادگی آنان برای پذیرش تکالیف و توجّه به خداوند
إذا جاء نصر اللّه و الفتح ... فسبّح بحمد ربّک و استغفره
16 - خداوند، بسیار توبه پذیر است.
إنّه کان توّابًا
از آن جهت به خداوند «توّاب» گفته می شود که توبه بندگان را فراوان و پیاپی می پذیرد. (مفردات)
17 - توبه استغفارکنندگانی که خداوند را تسبیح و حمد کنند، در پیشگاه خداوند پذیرفته است.
فسبّح بحمد ربّک و استغفره إنّه کان توّابًا
18 - توجّه بندگان به توبه پذیر بودن خداوند، مایه ترغیب آنان به توبه و استغفار
و استغفره إنّه کان توّابًا
19 - شکستن توبه، مانع پذیرش توبه مجدد نیست.
إنّه کان توّابًا
20 - توبه از گناهان بزرگ نیز به درگاه خداوند پذیرفته است.
إنّه کان توّابًا
«توّاب» بر مبالغه دلالت دارد (مصباح). مبالغه درتوبه پذیری، یا به این معنا است که هر چه توبه تکرار شود، توبه پذیری هم تکرار خواهد شد و یا این که گناه هر چه بزرگ باشد، خداوند توبه از آن را خواهد پذیرفت.
21 - فرمان خداوند به تسبیح، حمد و استغفار، زمینه ساز توفیق یافتن انسان برای توبه به درگاه او است.
فسبّح بحمد ربّک و استغفره إنّه کان توّابًا
عبارت «تاب اللّه علیه»; یعنی، او را به توبه موفق ساخت (قاموس). جمله «إنّه کان توّاباً»، تعلیل است و بیان می کند که دستورهای سه گانه خداوند در این آیه، به دلیل «توّاب» بودن خداوند صادر شده است.
22 - تسبیح، حمد و استغفار، زمینه ساز جلب عنایت و توجّه خداوند
فسبّح بحمد ربّک و استغفره إنّه کان توّابًا
تواب بودن خداوند، ممکن است به معنای رجوع به بندگان باشد; به این معنا که به آنان تفضل کرده آنان را بپذیرد. (برگرفته از قاموس)
استغفار
آثار استغفار 22; آداب استغفار 14; اهمیت استغفار 1; توصیه به استغفار 2، 13، 21; زمینه استغفار 9; عوامل استغفار 18
استمداد
استمداد از خدا 11
اسماوصفات
تواب 16; صفات جلال 3
امداد
آثار امداد 15
انسان
مربی انسان ها 7
انگیزش
عوامل انگیزش 18
تسبیح
آثار تسبیح خدا 17، 22; آداب تسبیح خدا 5; اهمیت تسبیح خدا 1; تسبیح خدا 14، 21; توصیه به تسبیح خدا 2; زمینه تسبیح خدا 9; سستی در تسبیح خدا 11
تکلیف
زمینه عمل به تکلیف 15
توبه
آثار حنث توبه 19; زمینه توبه 21; عوامل توبه 18; قبول توبه 20; موانع قبول توبه 19
حاکمان
توصیه به حاکمان 13
حمد
آثار حمد خدا 17، 22; آداب حمد خدا 6; اهمیت حمد خدا 1; توصیه به حمد خدا 2; حمد خدا 3، 4، 5، 14، 21; زمینه حمد خدا 9; سستی در حمد خدا 11
خدا
آثار نصرتهای خدا 8; اوامر خدا2; اهمیت امدادهای خدا 2; تنزیه خدا 3، 4، 6، 7; توبه پذیری خدا 16; توصیه های خدا 2، 10، 13، 21; زمینه خدا شناسی 9; خدا و عیب 3، 6; زمینه لطف خدا 22; نشانه های ربوبیت خدا 8; ویژگیهای ربوبیت خدا 7
ذکر
آثار ذکر توبه پذیری خدا 18; آثار ذکر ربوبیت خدا 9; زمینه ذکر خدا 15
عذاب
درخواست مصونیت از عذاب 10
گرایشها
زمینه گرایش به دین 2
گناهان کبیره
توبه از گناهان کبیره 20
مبلغان
توصیه به مبلغان 13
محمد(ص)
استغفار محمد(ص) 11، 12; استمداد محمد(ص) 11; تکلیف محمد(ص) 11; توصیه به محمد(ص) 2، 10، 13; رسالت محمد(ص) 2; عوامل پیشرفت رسالت محمد(ص) 8; مربی محمد(ص) 7، 8; نیازهای معنوی محمد(ص) 12
مستغفران
قبول توبه مستغفران 17
مکه
آثار فتح مکه 8
نیازها
نیاز به آمرزشهای خدا 12
تصاویر ضمیمه
