رَبِّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا الرحْمَنِ لَا یَمْلِکُونَ مِنْهُ خِطَابًا

[همان] خداوندگار آسمان ها و زمین و آنچه میان آن دو است; خدای رحمان که [آفریدگان] در برابر او قدرت هیچ خطابی ندارند;

 

1 - خداوند، مالک و مدبّر آسمان ها و زمین و تمام موجودات بین آنها است.

 

ربّ السمـوت و الأرض و ما بینهما

 

2 - تدبیر امور انسان ها، در اختیار مالک و مدبّر جهان هستی است.

 

ربّک ... ربّ السمـوت و الأرض و ما بینهما

«ربّ السماوات» ـ که بیانگر «ربّک» در آیه قبل می باشد ـ گویای این است که ربّ تو همان ربّ جهان هستی است و آنان که به ارباب متعدد می اندیشند، بر خطایند.

 

3 - جهان، دارای آسمان های متعدد است.

 

السمـوت

 

4 - وجود موجوداتی بین آسمان ها و زمین

 

و ما بینهما

 

5 - خداوند، دارای رحمتی گسترده بر انسان ها و تمام موجودات آسمان ها و زمین است.

 

ربّک ... ربّ السمـوت و الأرض و ما بینهما الرحمـن

«رحمان» صیغه مبالغه است و به قرینه «ربّک» و «ربّ السماوات»، مراد گسترش رحمت الهی بر تمام مشمولان ربوبیت او است.

 

6 - پاداش رسانی به اهل تقوا در قیامت، اقتضای تدبیر نظام هستی و لازمه ربوبیت خداوند بر جهان است.

 

جزاء من ربّک ... ربّ السمـوت و الأرض و ما بینهما

 

7 - «رحمان»، از اسامی و اوصاف خداوند است.

 

الرحمـن

 

8 - نعمت های بهشت و پاداش تقواپیشگان در آن، جلوه رحمت گسترده خداوند است.

 

جزاء من ربّک ... الرحمـن

 

9 - تدبیر امور آسمان ها و زمین و موجودات بین آنها از سوی خداوند، بر پایه رحمت و عطوفت است.

 

لایملکون منه خطابًا

توصیف «ربّ» به «رحمان»، حاکی از نقش رحمت در تدبیر نظام هستی است.

 

10 - خداوند، تنها تصمیم گیرنده صحنه های آخرت و کیفر و پاداش مردم

 

لایملکون منه خطابًا

 

11 - ناتوانی همگان، از گفتوگوی خودسرانه با خداوند در قیامت

 

لایملکون منه خطابًا

مرجع ضمیر فاعلی «لایملکون»، موجودات عاقلی است که از «ما بینهما» دانسته می شود. «منه» حال برای «خطاباً» و حرف «من» برای اتصال و ارتباط است. مفاد آیه این است که در رابطه با خداوند، هیچ سخنی برای آنان مقدور نیست. به قرینه آیه بعد، می توان گفت: مراد کلام نادرست و شفاعت غیر مأذون است.

 

12 - خداوند در امور جهان آخرت، به هیچ کس اختیار تصمیم گیری و اظهار نظر نداده است.

 

لایملکون منه خطابًا

ممکن است «منه» به «لایملکون» متعلق باشد; یعنی، آن موجودات از جانب خداوند، مالک هیچ خطاب و اظهار نظری درباره حوادث قیامت قرار داده نشده اند. به قرینه آیه بعد، مراد از آن، استقلال در تصمیم گیری است.

 

13 - ناتوانی همگان، از اعمال نظر و دخالت در تصمیم گیری های جهان آخرت، برخاسته از فراگیر بودن ربوبیت خداوند و گستردگی رحمت او است.

 

ربّ السمـوت و الأرض و ما بینهما الرحمـن لایملکون منه خطابًا

 

14 - خداوند، در تدبیر امور عالم و گستراندن رحمت خویش، به احدی از مخلوقات خود حق اعتراض نداده است.

 

ربّ السمـوت ... الرحمـن لایملکون منه خطابًا

به قرینه صدر آیه، می توان گفت: مراد از خطاب، اعتراض به کارهایی است که از ربوبیت و رحمانیت خداوند نشأت گرفته است. بنابراین محتوای آیه شریفه، به نظام کنونی جهان نیز ارتباط داشته و اختصاص به جهان آخرت ندارد.

آسمان

تدبیر آسمان ها 9; تعدد آسمان ها 3; مدبر آسمان ها 1

آفرینش

آثار تدبیر آفرینش 6; نقش مالک آفرینش 2; نقش مدبر آفرینش 2

اسماوصفات

رحمان 7

انسان

عجز انسان ها 11; محدوده اختیار انسان 12، 14; منشأ تدبیر انسان ها 2

بهشت

نعمتهای بهشت 8

پاداش

منشأ پاداش 10

تحولات

منشأ تحولات اخروی 12

خدا

آثار ربوبیت خدا 6، 13; آثار رحمت خدا 13; اعتراض به خدا 14; ربوبیت خدا 1، 2; رحمت در تدبیر خدا 9; گفتگو با خدا در قیامت 11; مالکیت خدا 1، 2; مهربانی در تدبیر خدا 9; نشانه های وسعت رحمت خدا 8; نقش خدا 10; وسعت رحمت خدا 5; ویژگیهای تدبیر خدا 9

رحمت خدا

مشمولان رحمت خدا 5

زمین

تدبیر زمین 9; مدبر زمین 1

فضا

مدبر موجودات فضا 1; موجودات فضا 4

کیفر

منشأ کیفر 10

متقین

پاداش اخروی متقین 6، 8; منشأ پاداش متقین 6، 8

موجودات

تدبیر موجودات 9; منشأ عجز موجودات 13