وَجِیءَ یَوْمَئِذٍ بجَهَنَّمَ یَوْمَئِذٍ یَتَذَکَّرُ الْإِنسَانُ وَأَنَّی لَهُ الذِّکْرَی

و در آن روز جهنّم را بیاورند، آن روز انسان متذکّر می شود; ولی این متذکّر شدن چه سودی برای او دارد؟

 

1 - روز قیامت، زمان عرضه جهنم بر حاضران

 

و جاْیء یومئذ بجهنّم

مراد از «آوردن جهنم به صحنه قیامت»، ممکن است انتقال آن به محشر و یا اظهار آن برای اهل محشر باشد. گفتنی است که در سوره های دیگر از نوع دوم سخن به میان آمده است.

 

2 - جهنم، قابل مشاهده برای تمام اهل محشر

 

و جاْیء یومئذ بجهنّم

 

3 - حاضران در صحنه قیامت، در آغاز برپایی آن جهنم را مشاهده نمی کنند.*

 

و جاْیء یومئذ بجهنّم

 

4 - جهنم، مقهور کارگزاران صحنه قیامت و عرضه آن بر اهل محشر بر عهده آنان است.

 

و جاْیء

مجهول آوردن فعل «جیء»، بر وجود مأمور برای آوردن جهنم دلالت دارد.

 

5 - قابلیت جهنم برای نقل و انتقال

 

و جاْیء یومئذ بجهنّم

 

6 - خطاکاران در قیامت با مشاهده جهنم، فرصت های از دست رفته را به یاد آورده و متوجّه آثار و پیامدهای کردار خویش می گردند.

 

یومئذ یتذکّر الإنسـن

«ال» در الإنسان»، ممکن است عهد ذکری و اشاره به انسانی باشد که در آیات پیشین، فریفته نعمت ها و شکوه گزار تنگدستی ها معرفی شده است. هم چنین می تواند برای استغراق باشد و تذکر یافتن را به همه انسان ها تعمیم دهد. آیات بعد، احتمال نخست را تقویت می کند.

 

7 - رفاه زدگان و ذلّت پنداران فقر، تنها به هنگام مواجه شدن با حوادث قیامت، به خطای خویش پی برده، حقیقت را در خواهند یافت.

 

فأمّا الإنسـن إذا ما ابتلیه ... یومئذ یتذکّر الإنسـن

 

8 - مال دوستان و حرام خواران، در آخرت به ارزش حقیقی ثروت و لزوم مصرف آن در اطعام گرسنگان و فواید بزرگداشت یتیمان، پی خواهند برد.

 

لاتکرمون ... و لاتحـضّون ... تأکلون ... تحبّون ... کلاّ ... یومئذ یتذکّر الإنسـن

 

9 - قیامت، روز آشکار شدن حقایق برای همگان

 

یومئذ یتذکّر الإنسـن

 

10 - کوبیده و نرم شدن زمین، احساس حضور در پیشگاه خداوند و صفوف فرشتگان و مشاهده جهنم، برطرف سازنده غفلت های انسان و احیاگر حس پندپذیری در او است.

 

إذا دکّت الأرض ... یومئذ یتذکّر الإنسـن

«یومئذ»، بدل برای «إذا» در «إذا دکّت الأرض...» و جمله «یتذکّر الإنسان» جزا برای آن است.

 

11 - برطرف شدن غفلت ها در قیامت، سودی به حال انسان ندارد.

 

و أنّی له الذکری

به قرینه «یتذکّر الإنسان» ـ که بر تذکّر یافتن انسان دلالت دارد ـ مراد از نفی تذکّر در «أنّی له الذکری» نفی سودمند بودن آن است که برای مبالغه در آن، اصل تذکرپذیری منتفی دانسته شده است; زیرا تذکّری که سودمند نباشد، با نبود آن یکسان است.

 

12 - در قیامت، هیچ زمینه ای برای تأثیر پند و موعظه وجود ندارد و شناخت حقیقت بی ثمر است.

 

و أنّی له الذکری

«أنّی»; یعنی، «کیف» و «من أین» (چگونه و از کجا)، (العین). بنابراین استفهام انکاری در آیه شریفه متوجّه زمینه ها و عوامل است; یعنی، «چه عامل تأثیرگذاری وجود دارد که تذکر را برای انسان مؤثّر سازد؟»

 

13 - «[عن رسول اللّه فی قوله تعالی «و جیء یومئذ بجهنم» انّه] قال: یجیء بها سبعون ألف ملک یقودونها بسبعین ألف زمام;(1)

 

[از رسول خدا(ص) درباره قول خدای تعالی «و جیء یومئذ بجهنم» روایت شده که ]فرمود: هفتاد هزار فرشته، جهنم را با هفتاد هزار بند می کشند و می آورند».

اعداد

عدد هفتادهزار 13

انسان

حشر اخروی انسان ها 3

ثروت

نقش ثروت 8

جهنم

انتقال جهنم 5; رؤیت جهنم 10; رؤیت جهنم در قیامت 2، 3، 6; عرضه جهنم در قیامت 1، 4، 13; ویژگیهای جهنم 5

حرام خواران

حرام خواران در قیامت 8

خطاکاران

تنبه اخروی خطاکاران 6; خطاکاران در قیامت 6

ذکر

ذکر آثار اخروی عمل 6

روایت 13

زمین

انهدام زمین 10

عبرت

عوامل عبرت 10

غفلت

پایان غفلت 10

فقرا

اهمیت اطعام فقرا 8

قیامت

آغاز برپایی قیامت 3; بی ثمری تنبه در قیامت 11; بی ثمری عبرت در قیامت 12; حشر در قیامت 3; حضور در قیامت 10; رؤیت جهنم در قیامت 2، 3، 6; ظهور حقایق در قیامت9، 10; ویژگیهای قیامت 1، 2، 9، 10

کارگزاران خدا

کارگزاران خدا در قیامت 4; مسؤولیت کارگزاران خدا 4

مال دوستان

مال دوستان در قیامت 8

مرفهان

تنبه مرفهان 7; مرفهان در قیامت 7; مرفهان و حوادث قیامت 7

ملائکه

ملائکه حاملان جهنم 13

یتیم

اهمیت اکرام یتیم 8

پی نوشت ها :

1. مجمع البیان، ج 10، ص 741; نورالثقلین، ج 5، ص 575، ح 24.