إِذْ جَعَلَ الَّذینَ کَفَرُوا فِی قُلُوبهِمُ الْحَمِیَّةَ حَمِیَّةَ الْجَاهِلِیَّةِ فَأَنزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَی رَسُولِهِ وَعَلَی الْمُؤْمِنِینَ وَأَلْزَمَهُمْ کَلِمَةَ التَّقْوَی وَکَانُوا أَحَقَّ بهَا وَأَهْلَهَا وَکَانَ اللَّهُ بکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمًا

 

[بازداشتن شما از مسجدالحرام] وقتی بود که کافران تعصّب [آن هم] تعصّب جاهلیّت را در قلب های خود جا داده بودند; پس خداوند [برای جلوگیری از جنگ] آرامش خود را بر رسولش و بر مؤمنان نازل کرد و کلمه تقوا را ملازم آنان ساخت و آنها به آن سزاوارتر و اهل آن بودند و خدا به هر چیزی دانا است.

 

1 - تعصّب جاهلی و غرور مشرکان مکه، مایه بستن راه مسجدالحرام بر مؤمنان در حدیبیه

 

هم الذین کفروا و صدّوکم عن المسجدالحرام... إذ جعل الذین کفروا فی قلوبهم الحمیّة

«إذ» ظرف برای «صدّوا» است.

 

2 - کفر، زادگاه تعصب های جاهلی و استکبار

 

إذ جعل الذین کفروا فی قلوبهم الحمیّة حمیّة الجـهلیّة

تعبیر «کفروا» می رساند که «کفر» در شکل گیری و شعلهوری تعصب های جاهلی، نقش اساسی دارد و به تعبیر دیگر، وصف کفر مشعر به علیت است.

 

3 - وجود استکبار و تعصب های جاهلی در قلب مشرکان، زمینه استحقاق آنان برای عذاب الهی

 

لعذّبنا الذین کفروا منهم ... إذ جعل الذین کفروا فی قلوبهم الحمیّة

«إذ» ممکن است ظرف برای «لعذّبنا» باشد.

 

4 - تعصب مبتنی بر جهالت، امری نکوهیده است; و نه پافشاری بر ارزش های عالمانه، منطقی و راستین.

 

إذ جعل الذین کفروا فی قلوبهم الحمیّة حمیّة الجـهلیّة

برداشت بالا بر این اساس است که «حمیّة الجـهلیّة» قید احترازی باشد; یعنی، تعصب و غیرت بر دو گونه است: 1ـ پافشاری بر مسائل علمی و منطقی، 2ـ تعصب جاهلانه که مشرکان نوع اخیر را داشته اند.

 

5 - خداوند، یادآورنده شرایط سخت مواجهه با مشرکانِ متعصب جاهل و امداد خویش به مؤمنان

 

إذ جعل الذین کفروا

در صورتی که «إذ» متعلق به فعل مقدر «اُذکر» باشد، برداشت بالا به دست می آید.

 

6 - رذیلت های اخلاقی، دارای ریشه در نوع رفتار و انتخاب های پیشین انسان

 

إذ جعل الذین کفروا فی قلوبهم الحمیّة حمیّة الجـهلیّة

با توجه به این که فاعل «جعل»، «الذین کفروا» است و با الغای خصوصیت، مطلب بالا قابل برداشت است.

 

7 - نزول آرامش بر پیامبر(ص) و مؤمنان از سوی خدا، در قبال تعصب ورزی جاهلانه مشرکان در حدیبیه

 

فأنزل اللّه سکینته علی رسوله و علی المؤمنین

 

8 - آرامش روحی و شکیبایی در بحران ها، نعمتی الهی است.

 

فأنزل اللّه سکینته علی رسوله و علی المؤمنین

تعبیر «سکینة» و انتساب آن به خداوند، بیانگر مطلب بالا است.

 

9 - تحمل تعصب های جاهلانه مشرکان در حدیبیه، امری دشوار برای پیامبر(ص) و مؤمنان

 

فأنزل اللّه سکینته علی رسوله و علی المؤمنین

از نزول «آرامش» استفاده می شود که دستکم زمینه نگرانی و دشواری برای مؤمنان وجود داشته است.

 

10 - اصرار تعصب آمیز مشرکان مکه، بر نیامدن «بسمله» و عنوان «رسول اللّه» در متن صلحنامه حدیبیه *

 

إذ جعل الذین کفروا فی قلوبهم الحمیّة حمیّة الجـهلیّة

با توجّه به شأن نزول آیه شریفه، استفاده می شود که خشم و عصبیت مشرکان در زمینه یادشده بود.

 

11 - نیاز رهبری به آرامش و عدم نگرانی در تصمیم گیری ها، بیش از پیروان *

 

فأنزل اللّه سکینته علی رسوله و علی المؤمنین

تقدم «علی رسوله» بر «علی المؤمنین»، می تواند بیانگر مطلب بالا باشد.

 

12 - وصول فیض و امداد الهی، نخست به پیامبر(ص) و سپس به مؤمنان و امت آن حضرت*

 

فأنزل اللّه سکینته علی رسوله و علی المؤمنین

تقدم «علی رسوله» بر «علی المؤمنین»، می تواند بیانگر مطلب بالا باشد.

 

13 - ساحت پیامبر(ص) و مؤمنان راستین، مبرّا از لجاجت، خشم و تعصب جاهلی

 

إذ جعل الذین کفروا فی قلوبهم الحمیّة حمیّة الجـهلیّة فأنزل اللّه سکینته

از مقابله رسول و مؤمنان با کافران متعصب جهالت پیشه، مطلب بالا استفاده می شود.

 

14 - آرامش و بردباری، سلاحی کارآمد و سازنده در رویارویی با خشم و تعصب جاهلانه

 

فی قلوبهم الحمیّة ... فأنزل اللّه سکینته علی رسوله و علی المؤمنین

از این که خداوند، در قبال لجاجت و خشم جاهلانه مشرکان، پیامبر(ص) و مؤمنان را به سلاح آرامش و طمأنینه مجهز ساخته است; مطلب بالا استفاده می شود.

 

15 - تثبیت روح تقوا در پیامبر(ص) و مؤمنان، در جریان حدیبیه به اراده الهی

 

و ألزمهم کلمة التقوی

 

16 - آرامش و اطمینان روحی، زمینه پایبندی به اصل تقوا و خویشتن داری *

 

فأنزل اللّه سکینته علی رسوله و علی المؤمنین و ألزمهم کلمة التقوی

نزول سکینه ممکن است مقدمه برخورداری از روح تقوا باشد و تقدم لفظی دلالت بر تقدم معنوی نماید.

 

17 - پیامبر(ص) و مؤمنان، سزاوارترین و شایسته ترین انسان ها برای برخورداری از روح تقوا

 

و ألزمهم کلمة التقوی و کانوا أحقّ بها و أهلها

 

18 - امدادها و الطاف الهی به انسان ها، براساس لیاقت و استحقاق آنان

 

و ألزمهم کلمة التقوی و کانوا أحقّ بها و أهلها

چنانچه «و کانوا أحقّ بها...» در مقام تعلیل برای «ألزمهم» بوده و تعبیر «ألزمهم» به معنای قرین ساختن و بهره مند نمودن باشد; نه واجب ساختن، می توان به نکته یاد شده پی برد.

 

19- ایجاد مصونیت و مقاومت روحی در مؤمنان، شایسته ترین شیوه برای مقابله با هجوم کفر و جهل *

 

فی قلوبهم الحمیّة ... و ألزمهم کلمة التقوی و کانوا أحقّ بها و أهلها

خداوند، در قبال خشم و تعصب جاهلی مشرکان، در مؤمنان روح آرامش و مقاومت را تقویت کرده است. از این مطلب استفاده می شود که در تعارض قوای کفر و ایمان، شایسته ترین و ممکن ترین راه، ایجاد مصونیت و مقاومت در جبهه مؤمنان است.

 

20- خداوند، دارای علم همه جانبه و ازلی به همه امور هستی

 

و کان اللّه بکلّ شیء علیمًا

 

21- ایجاد روح آرامش و تقوا در پیامبر(ص) و مؤمنان، به هنگام نیاز آنان، متکی به علم فراگیر خداوند بر هستی

 

فأنزل اللّه ... و ألزمهم کلمة التقوی ... و کان اللّه بکلّ شیء علیمًا

از ارتباط «و کان اللّه...» با عبارت قبل آیه (فأنزل اللّه...)، مطلب بالا استفاده می شود.

 

22 - علم فراگیر خداوند، مبنای اعطای فیض از سوی او به بندگان، براساس استحقاقشان

 

و ألزمهم کلمة التقوی و کانوا أحقّ بها و أهلها و کان اللّه بکلّ شیء علیمًا

برداشت بالا مبتنی بر این نکته است که «و کان اللّه...» در رابطه با «و کانوا أحقّ...» مطرح شده باشد; یعنی، تشخیص این شایستگی و اهلیّت به وسیله علم فراگیر الهی، صورت گرفته و می گیرد.

 

23 - «عن جمیل قال سألت أباعبداللّه عن قول اللّه عزّوجلّ ... «و ألزمهم کلمة التقوی» قال هو الإیمان;(1)

 

جمیل می گوید: از امام صادق(ع) درباره سخن خداوند عزّوجلّ: ...«و ألزمهم کلمة التقوی» سؤال کردم، حضرت فرمود: آن [کلمه تقوا] ایمان است».

آرامش

آثار آرامش 14، 16

اخلاق

منشأ رذایل اخلاقی 6

ارزشها

اهمیت حفظ ارزشها 4

استعدادها

آثار استعدادها 18، 22

استکبار

آثار استکبار 3; منشأ استکبار 2

اسلام

تاریخ صدر اسلام 1

اطمینان

آثار اطمینان 16

امداد

اولویت در امداد 12

ایمان

اهمیت ایمان 23

تذکر

تذکر امدادهای خدا 5

تعصب

سرزنش تعصب های جاهلی 4; مبارزه با تعصب 14; منشأ تعصب 2

تقوا

اولویت در تقوا 17; زمینه استقامت در تقوا 16; مراد از کلمه تقوا 23

جهل

روش مبارزه با جهل 19

خدا

آثار اراده خدا 15; آثار علم خدا 21، 22; ازلیت علم خدا 20; افعال خدا 5، 7; امدادهای خدا 12; زمینه امدادهای خدا 18; عذابهای خدا 3; علم خدا به آفرینش 21; فیض خدا 22; منشأ فیض خدا 22; نعمتهای خدا 8; وسعت علم خدا 20، 21، 22

رفتار

پایه های رفتار 6

روایت 23

رهبری

اهمیت آرامش رهبری 11; نیازهای معنوی رهبری 11

صبر

آثار صبر 14

صلح حدیبیه

آثار صلح حدیبیه 15; قصه صلح حدیبیه 7، 9، 10

صلح نامه حدیبیه

بسمله در صلح نامه حدیبیه 10; رسول الله در صلح نامه حدیبیه 10

عذاب

زمینه عذاب 3

عمل

آثار عمل 6

غضب

مبارزه با غضب 14

کفر

آثار کفر 2; روش مبارزه با کفر 19

مؤمنان

امداد به مؤمنان 5، 12; اولویت مؤمنان 17; ایجاد مصونیت در مؤمنان 19; تقوای مؤمنان 17; تنزیه مؤمنان 13; فضایل مؤمنان 17; مؤمنان و تعصب 13; مؤمنان و غضب 13; مؤمنان و لجاجت 13; منشأ آرامش مؤمنان 7، 21; منشأ تقوای مؤمنان 15، 21; نیازهای مؤمنان 21

متقین 17

محمد(ص)

امداد به محمد(ص) 12; اولویت محمد(ص) 17; تقوای محمد(ص) 17; تنزیه محمد(ص) 13; فضایل محمد(ص) 12، 17; محمد(ص) و تعصب 13; محمد(ص) و غضب 13; محمد(ص) و لجاجت 13; مشکلات محمد(ص) 9; منشأ آرامش محمد(ص) 7، 21; منشأ تقوای محمد(ص) 15، 21; نیازهای محمد(ص) 21

مسجدالحرام

عوامل ممانعت از مسجدالحرام 1

مسلمانان

امداد به مسلمانان 12; مشکلات مسلمانان صدر اسلام 9

مشرکان

آثار تعصب مشرکان 3; تعصب مشرکان 5

مشرکان مکه

آثار تعصب مشرکان مکه 1; آثار تکبر مشرکان مکه 1; تعصب مشرکان مکه 7، 9، 10

نعمت

نعمت آرامش 8; نعمت صبر در سختی 8

نیازها

نیاز به آرامش 11، 21; نیاز به تقوا 21

پی نوشت ها:

1. کافی، ج 2، ص 15، ح 5; نورالثقلین، ج 5، ص 73، ح 72.