بَلْ ظَنَنتُمْ أَن لَّن یَنقَلِبَ الرَّسُولُ وَالْمُؤْمِنُونَ إِلَی أَهْلِیهِمْ أَبَدًا وَزُیِّنَ ذَلِکَ فِی قُلُوبکُمْ وَظَنَنتُمْ ظَنَّ السَّوْءِ وَکُنتُمْ قَوْمًا بُورًا

 

[نه چنان بود] بلکه پنداشتید که پیامبر و مؤمنان هرگز به سوی خانواده های خود برنمی گردند و این در قلب های شما زینت داده شد و گمان بد بردید و شما مردمی سزاوار هلاکت بودید.

 

1 - سفر پیامبر(ص) و مؤمنان در جریان حدیبیه، سفری پرخطر و بی بازگشت در نظراعراب متخلف

 

بل ظننتم أن لن ینقلب الرسول و المؤمنون إلی أهلیهم أبدًا

 

2 - سفر پیامبر(ص) و مؤمنان به سوی مکه قبل از حدیبیه، بدون همراهی خانواده هایشان *

 

بل ظننتم أن لن ینقلب الرسول و المؤمنون إلی أهلیهم

تعبیر «إلی أهلیهم»، این احتمال را تقویت می کند که خانواده سپاه اسلام در مدینه باقی مانده و در سفر همراهشان نبوده اند.

 

3 - ترس از مرگ، عامل اصلی تخلّف اعراب از همراهی پیامبر(ص)، در سفر حدیبیه

 

بل ظننتم أن لن ینقلب الرسول و المؤمنون إلی أهلیهم أبدًا

 

4 - اخبار خداوند از تصورات درونی اعراب متخلّف، نشانه ای از علم عمیق او به کردار بندگان

 

بل کان اللّه بماتعملون خبیرًا . بل ظننتم أن لن ینقلب الرسول

از ارتباط این آیه با ذیل آیه قبل، مطلب بالا برداشت می شود.

 

5 - تحلیل متخلفان درباره سفر حدیبیه و بی فرجام بودن آن، متّکی بر محاسبات بشری و نادیده گرفتن اراده الهی

 

بل ظننتم أن لن ینقلب الرسول و المؤمنون إلی أهلیهم أبدًا

از قرائن و زمینه های تاریخی، دشواری این سفر قابل پیش بینی بود و متخلفان براساس همین معیارها، این سفر را بی فرجام می دیدند; غافل از این که دعوت پیامبر(ص) به بن بست نخواهد رسید و حمایت الهی از آن حضرت دریغ نخواهد شد.

 

6 - حرکت در مسیر تکلیف الهی، درپی دارنده امدادهای خداوند و غیرقابل تحلیل با محاسبات بشری*

 

إنّا فتحنا لک فتحًامبینًا ... بل ظننتم أن لن ینقلب الرسول و المؤمنون إلی أهلیهم أبدًا

خداوند، صلح حدیبیه را «فتح مبین» نام داده و در این آیه تحلیل اعراب متخلف را، تحلیلی نادرست معرفی کرده است; از این نکته استفاده می شود که سفر حدیبیه، طبق محاسبات ظاهری می توانسته خطرآفرین باشد; ولی اراده الهی به حمایت از دین و پیامبر(ص) از این سفر پرخطر، فتحی مبین را پدید آورده است.

 

7 - متخلفان از سفر حدیبیه، شیفته تحلیل غلط خود درباره آن سفر

 

بل ظننتم ... و زیّن ذلک فی قلوبکم

برداشت بالا بنابراین نکته است که «ذلک» اشاره به پندار و تحلیلی باشد که از تعبیر «ظننتم أن لن ینقلب...» استفاده می شود; یعنی، این تحلیل در نظرشان زیبا جلوه کرده و خود شیفته آن گردیدند.

 

8 - تصوّر، شیفتگی نسبت به ترسیم و تحلیل های ذهنی خود، زمینه لغزش در محاسبات

 

بل ظننتم ... و زیّن ذلک فی قلوبکم

 

9 - اعراب متخلف از دعوت پیامبر(ص)، بدگمان به خداوند و فرجام مؤمنان

 

بل ظننتم أن لن ینقلب ... و ظننتم ظنّ السوء

پندار بد اعراب، یا از آن جهت بوده که گمان می کردند خداوند، پیامبرش را یاری نخواهد کرد ـ و این بدگمانی به خدا است ـ و یا از آن جهت بوده که آینده ای تیره برای مؤمنان در ذهن خود ترسیم کرده بودند.

 

10 - اعراب متخلف از دعوت پیامبر(ص)، مردمی بی خاصیت و بی ارج در نظر خداوند

 

و کنتم قومًا بورًا

«بوراً» در اصل به معنای شدت کساد است و در این آیه، کنایه از بی خاصیت و بی ارزش بودن می باشد.

 

11 - جامعه بی فرهنگ بدوی، زاینده انسان های بی ارج و مسؤولیت گریز*

 

و کنتم قومًا بورًا

برداشت بالا با توجّه به این نکته است که در این مجموعه آیات، به جای هر عنوان دیگری، تعبیر «الأعراب» مطرح شده و این تعبیر می تواند مشعر به علیت باشد. هم چنین واژه «کنتم» حکایت از دیرینه ای طولانی دارد و «قوماً» اشاره به حیثیت اجتماعی می تواند داشته باشد و واژه «بوراً» نیز به معنای بی خاصیتی و بیهودگی است.

 

12 - پندارها و نگرش های غلط، تباه کننده شخصیت و ارج انسانی

 

و ظننتم ظنّ السوء و کنتم قومًا بورًا

برداشت یاد شده بنابراین نکته است که ظن سوء، زمینه جمله بعد باشد; یعنی، از آن زمان که بدگمان شدید به فساد و تباهی کشیده شدید.

ارزیابی

زمینه لغزش در ارزیابی 8

اسلام

تاریخ صدر اسلام 2، 3

انسان

انسان های بی شخصیت 11

بادیه نشینان

سوءظن بادیه نشینان 9; منشأ تخلف بادیه نشینان 3

بادیه نشینی

آثار بادیه نشینی 11

بینش

آثار بینش غلط 12

تحلیل

زمینه تحلیل غلط 8

ترس

ترس از مرگ 3

تکلیف

آثار عمل به تکلیف 6

حدیبیه

بی شخصیتی متخلفان از مسافرت به حدیبیه 10; بینش متخلفان از مسافرت به حدیبیه 1; تحلیل غلط متخلفان از مسافرت به حدیبیه 5، 7; ترس متخلفان از مسافرت به حدیبیه 3; خطر مسافرت به حدیبیه 1; رازهای متخلفان از مسافرت به حدیبیه 4; سوءظن متخلفان از مسافرت به 9; غفلت متخلفان از مسافرت به حدیبیه 5; فرجام مسافرت به حدیبیه 1، 5; علایق متخلفان از مسافرت به حدیبیه 7

خدا

زمینه امدادهای خدا 6; سوءظن به خدا 9; علم خدا به اعمال 4; علم غیب خدا 4; نشانه های وسعت علم خدا4

شخصیت

آسیب شناسی شخصیت 11، 12; عوامل تباهی شخصیت 12

صلح حدیبیه

قصه صلح حدیبیه 2، 3

علایق

علاقه به تحلیل غلط 8

غفلت

غفلت از اراده خدا 5

فرهنگ

آثار بی فرهنگی 11

مؤمنان

خانواده مؤمنان 2; سوءظن به فرجام مؤمنان 9; مسافرت مؤمنان به مکه 2

محمد(ص)

خانواده محمد(ص) 2; مسافرت محمد(ص) به مکه 2

مسؤولیت

زمینه فرار از مسؤولیت 11