فَلِذَلِکَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ کَمَا أُمِرْتَ وَلَا تَتَّبعْ أَهْوَاءهُمْ وَقُلْ آمَنتُ بمَا أَنزَلَ اللَّهُ مِن کِتَابٍ وَأُمِرْتُ لِأَعْدلَ بَیْنَکُمُ اللَّهُ رَبُّنَا وَرَبُّکُمْ لَنَا أَعْمَالُنَا وَلَکُمْ أَعْمَالُکُمْ لَا حُجَّةَ بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمُ اللَّهُ یَجْمَعُ بَیْنَنَا وَإِلَیْهِ الْمَصِیرُ

 

پس فقط به سوی این [دین مشترک بین پیامبران ]دعوت کن و چنان که به تو امر شده است پایداری نما و از هوس های آنان پیروی مکن و بگو: من به هر کتابی که خدا نازل کرده است ایمان دارم و به من امر شده است که میان شما به عدالت رفتار کنم، خدا پروردگار ما و پروردگار شما است، اعمال ما برای ما و اعمال شما برای شما است، میان ما و شما جدالی نیست، خداوند [در قیامت] میان ما جمع می کند و سیر و حرکت فقط به سوی او است.

 

1 - پیامبر(ص) مأمور به دعوت مردمان به اقامه دین و پرهیز از اختلافات و تفرقه در آن

 

أن أقیموا الدین و لاتتفرّقوا فیه ... فلذلک فادع

برداشت یاد شده مبتنی بر این است که «ذلک» اشاره به جمله «أقیموا الدین و...» باشد. گفتنی است که بر این مبنا لام «لذلک» به معنای «إلی» خواهد بود.

 

2 - رفع اختلافات دینی و زدودن شک و تردید درباره حقایق آن، از اهداف رسالت پیامبراکرم(ص)

 

و ما تفرّقوا ... لفی شک منه مریب . فلذلک فادع

«ذلک» می تواند اشاره به شک و تردیدهایی باشد که از تفرقه افکنی های پیشینیان اهل کتاب، دامنگیر آنان شده بود (و إنّ الذین أورثوا الکتاب لفی شک منه مریب).

 

3 - پیامبر(ص) مکلف به استقامت و پایداری دربرابر مشکلات و دشواری های دعوت

 

فادع و استقم

 

4 - استقامت و پایداری، توصیه مکرر خداوند به پیامبر(ص)

 

و استقم کما أمرت

ماضی بودن فعل «أمرت» حاکی از آن است که پیامبر(ص) پیش از این هم امر به استقامت شده بود.

 

5 - تبلیغ دین، همراه با مشکلات انبوه و نیازمند استقامت و پایداری

 

فادع و استقم کما أمرت

 

6 - پایداری و استواری در راه تبلیغ و اقامه دین، وظیفه ای دشوار و طاقت فرسا برای مبلغان دینی

 

فادع و استقم کما أمرت

توصیه خداوند به استقامت، بیانگر این است که راه تبلیغ دین و اقامه آن، راهی بس ناهموار و پیمودن آن بسیار سخت و دشوار است.

 

7 - تسلیم نشدن در برابر فشارِ خواسته ها و تمایلات گوناگون مخالفان فرمان خداوند به پیامبر(ص)

 

فادع و استقم کما أمرت و لاتتّبع أهواءهم

 

8 - رهبران جامعه اسلامی، در خطر به سازش کشیده شدن و سستی در برابر فشارها و تهدیدهای سخت دشمنان

 

و استقم کما أمرت و لاتتّبع أهواءهم

 

9 - هواپرستی و تمایلات نفسانی، مخالف اهداف دعوت الهی است.

 

و لاتتّبع أهواءهم

 

10 - سازش با هواپرستان و تمایلات نامشروع آنان، موجب انحراف رهبران دینی

 

فادع و استقم کما أمرت و لاتتّبع أهواءهم

استقامت (مصدر «استقم») به معنای ادامه حرکت در راه راست است و تقابل «استقم» با «لاتتّبع أهوائهم» مطلب بالا را می رساند.

 

11 - جامعه اسلامی، نباید تمایلات اجتماعی ناروا را بر قوانین الهی برتری دهد.

 

فادع و ... و لاتتّبع أهواءهم

 

12 - هواپرستی، عامل تفرقه و دسته بندی های مذهبی *

 

و ما تفرّقوا ... إلاّ ... بغیًا ... و لاتتّبع أهواءهم

بنابراین که ضمیر «أهوائهم» ـ به قرینه آیه قبل ـ به اختلاف کنندگان اهل کتاب بازگردد، عبارت «لاتتّبع أهوائهم» می تواند این نکته را برساند که هواپرستی موجب تفرقه آنان شده است.

 

13 - پیامبر(ص)، مکلف به اعلام ایمان خویش به تمامی کتاب های آسمانی

 

و قل ءامنت بما أنزل اللّه من کتـب

برداشت یاد شده بر این اساس است که منظور از «کتاب» در جمله «ءامنت بما أنزل اللّه من کتاب» همه کتاب های نازل شده از سوی خداوند (تورات، انجیل و قرآن) باشد. گفتنی است که تنوین «کتاب» ـ که برای تنویع است ـ مطلب بالا را تأیید می کند.

 

14 - اتحاد و اشتراک ادیان آسمانی، در اصول اساسی دعوت خود

 

و قل ءامنت بما أنزل اللّه من کتـب

 

15 - ایمان به پیامبران پیشین و کتاب های آسمانی آنان، بخشی از باورهای دین اسلام

 

و قل ءامنت بما أنزل اللّه من کتـب

از این که پیامبر(ص) مأمور بود به کتاب های آسمانی پیشین ایمان آورد و با توجه به اسوه بودن آن حضرت، مطلب بالا استفاده می شود.

 

16 - پیامبر(ص)، مأمور به اعلان و ابراز باورها و عقاید مشترک خود با اهل کتاب

 

قل ءامنت بما أنزل اللّه من کتـب

برداشت یاد شده بر این اساس است که مخاطب پیامبر(ص) اهل کتاب باشند.

 

17 - حضور قابل توجه اهل کتاب در جامعه عصر بعثت

 

قل ءامنت بما أنزل اللّه من کتـب

برداشت یاد شده با توجه به تأکید پیامبر(ص) به باورهای مشترک خود با اهل کتاب است که می تواند تلاشی در راستای همسو نمودن آنان با اندیشه اسلامی و بهره مندی از تأثیر و نفوذ آنان باشد.

 

18 - برپایی عدالت، از اهداف اصلی دعوت پیامبر(ص)

 

فادع ... و أُمرت لأعدل بینکم

 

19 - رسالت پیامبران، در راستای رفع تبعیض ها و ایجاد عدالت در جامعه بشری

 

شرع لکم ... فلذلک فادع ... و أُمرت لأعدل بینکم

با توجه به وحدت شرایعت های آسمانی که از آیه «شرع لکم...» استفاده می شود ـ مطلب بالا قابل برداشت است.

 

20 - تلاش برای تحقق و برپایی عدالت، وظیفه دینی یکتاپرستان

 

و أُمرت لأعدل بینکم

برداشت یاد شده با توجه به اصل اولیه اشتراک احکام دینی بین پیامبر(ص) و دیگران است.

 

21 - تفاوت نگذاشتن بین طبقات مختلف اجتماعی در مقام تبلیغ و هدایت و اجرای شریعت، از وظایف پیامبر(ص)

 

و أُمرت لأعدل بینکم

بنابراین که «أمرت لأعدل بینکم» مربوط به نحوه اجرای دعوت و اقامه دین به وسیله پیامبر(ص) باشد، برداشت بالا به دست می آید.

 

22 - خداوند، پروردگار یگانه همه انسان ها

 

اللّه ربّنا و ربّکم

 

23 - لزوم تأکید و بهره مندی از باورهای مشترک و مورد اتفاق در مقام دعوت دینی

 

قل ءامنت ... اللّه ربّنا و ربّکم

 

24 - ربوبیت الهی بر همگان، مقتضی اجرای عدالت در میان همه آنان

 

أُمرت لأعدل بینکم اللّه ربّنا و ربّکم

جمله «اللّه ربّنا» می تواند تعلیل برای «أمرت لأعدل» باشد.

 

25 - باور به ربوبیت خدای یگانه، مقتضی ایمان به همه کتاب های آسمانی است.

 

و قل ءامنت بما أنزل اللّه من کتـب ... اللّه ربّنا و ربّکم

 

26 - پیامدهای عملکرد نیک و بد انسان، متوجه خود او است.

 

لنا أعمـلنا و لکم أعمـلکم

 

27 - خصومت و ستیز پیروان ادیان توحیدی با توجه به وحدت پروردگار و بازگشت عمل هر انسان به خودش، فاقد منطق و توجیه

 

اللّه ربّنا و ربّکم لنا أعمـلنا و لکم أعمـلکم لا حجّة بیننا و بینکم

بنابراین که مراد از «لاحجّة»، نفی خصومت و نزاع باشد، برداشت بالا به دست می آید.

 

28 - اندیشه های طبقاتی و امتیاز طلب، فاقد هرگونه پشتوانه علمی و دلیل منطقی

 

و أُمرت لأعدل بینکم ... لا حجّة بیننا و بینکم

برداشت بالا بنابر این نکته است که «لاحجّة...» تأکیدی برای «أمرت لأعدل» باشد و نیز پاسخی به امتیازخواهان باشد که پشتوانه ای برای سخن خویش ندارند.

 

29 - گردآوری تمامی انسان ها، در صحنه قیامت به اراده خداوند

 

اللّه یجمع بیننا

 

30 - بازگشت همه انسان ها به سوی خدا است.

 

و إلیه المصیر

 

31 - رعایت عدالت میان گروه های مختلف اهل کتاب، برنامه الهی پیامبر(ص)

 

و أُمرت لأعدل بینکم

برداشت یاد شده بر این پایه است که مخاطبان پیامبر(ص) اهل کتاب باشند.

 

32 - تلاش پیامبر(ص)، در راه ایجاد زندگی مسالمت آمیز میان مسلمانان و اهل کتاب*

 

قل ءامنت ... لا حجّة بیننا و بینکم

بنابراین که مخاطب پیامبر(ص) اهل کتاب بوده و «لاحجّة بیننا و بینکم» کنایه از نفی خصومت و دشمنی باشد، مطلب بالا قابل برداشت است.

 

33 - اعتقاد به توحید و معاد، محور مشترک برای وحدت و همبستگی پیروان ادیان آسمانی

 

اللّه ربّنا و ربّکم ... اللّه یجمع بیننا و بینکم

بنابراین که مخاطبان پیامبر(ص) اهل کتاب باشند، برداشت یاد شده به دست می آید.

اتحاد:

دعوت به اتحاد 1

اختلاف:

اهمیت حلّ اختلاف دینی 2; ترک اختلاف دینی 1; عوامل اختلاف دینی 12

ادیان آسمانی:

بی منطقی دشمنی پیروان ادیان آسمانی 27; زمینه اتحاد پیروان ادیان آسمانی 33; هماهنگی ادیان آسمانی 14

استقامت:

توصیه به استقامت 4

اسلام:

تعالیم اسلام 15

انبیا:

رسالت انبیا 19

انسان:

فرجام انسان ها 30; مربی انسان ها 22; منشأ تجمع اخروی انسان ها 29

اهل کتاب:

اعلام اتحاد با اهل کتاب 16; اهل کتاب در صدراسلام 17; زندگی مسالمت آمیز با اهل کتاب 32; عدالت در اهل کتاب 31

ایمان:

آثار ایمان به توحید ربوبی 25; اظهار ایمان به کتب آسمانی 13; ایمان به انبیا 15; ایمان به کتب آسمانی 15; زمینه ایمان به کتب آسمانی 25

بازگشت به خدا: 30

تبعیض:

اهمیت رفع تبعیض 19

تبلیغ:

استقامت در تبلیغ 3

تفکر:

بی منطقی تفکر طبقاتی 28

توحید:

توحید ربوبی 22

جهان بینی:

جهان بینی توحیدی 22، 30

خدا:

آثار اراده خدا 29; آثار ربوبیت خدا 24; اوامر خدا 7; توصیه های خدا 4; موانع دعوت به خدا 9

خود:

بازگشت آثار عمل به خود 26، 27

دشمنان:

آثار تهدیدهای دشمنان 8

دعوت:

تأکید بر مشترکات در دعوت 23; روش دعوت 23

دین:

استقامت در تبلیغ دین 5، 6; اهمیت دین 11; روش تبلیغ دین 21; مشکلات تبلیغ دین 5

دینداری:

دعوت به دینداری 1

رهبران دینی:

زمینه گمراهی رهبران دینی 10; زمینه لغزش رهبران دینی 8

سختی:

صبر در سختی 3

عدالت:

اهمیت عدالت 18; اهمیت عدالت اجتماعی 19، 20، 21; زمینه عدالت اجتماعی 24

عقیده:

آثار عقیده به توحید 33; آثار عقیده به توحید ربوبی 27; آثار عقیده به معاد 33

عمل:

آثار فردی عمل 27; آثار فردی عمل پسندیده 26; آثار فردی عمل ناپسند 26

مبلغان:

مسؤولیت مبلغان 6

محمد(ص):

اصلاح طلبی محمد(ص) 32; اعلام عقیده محمد(ص) 16; اهداف رسالت محمد(ص) 2; اهداف محمد(ص) 31; ایمان محمد(ص) 13; تکلیف محمد(ص)3، 7، 13، 21; تلاش محمد(ص) 32; توصیه به محمد(ص) 4; رسالت محمد(ص)1; عدالتخواهی محمد(ص) 31; مسؤولیت محمد(ص) 16; مهمترین رسالت محمد(ص) 18; نقش محمد(ص) 32; هواپرستی مخالفان محمد(ص) 7

مخالفان:

استقامت در برابر مخالفان 7

مسؤولیت:

مسؤولیت اجتماعی 11

موحدان:

تکلیف موحدان 20

هدایت:

روش هدایت 21

هواپرستان:

سازش با هواپرستان 10

هواپرستی:

آثار هواپرستی 9، 12; مبارزه با هواپرستی 11