وَالَّذینَ تَبَوَّؤُوا الدَّارَ وَالْإِیمَانَ مِن قَبْلِهِمْ یُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَیْهِمْ وَلَا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِّمَّا أُوتُوا وَیُؤْثِرُونَ عَلَی أَنفُسهِمْ وَلَوْ کَانَ بهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَن یُوقَ شُحَّ نَفْسهِ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ

و [برای] کسانی است که پیش از [آمدن] مهاجران، در این شهر (یثرب) و در متن ایمان جای گرفته اند، کسانی را که به سویشان هجرت کنند دوست می دارند، و در دل خود از آنچه به مهاجران داده شده است چشمداشت و نیازی احساس نمی کنند، و [دیگران را] بر خودشان مقدّم می دارند اگر چه خود دچار تنگدستی باشند; و کسانی که از [شرِّ ]بخل خویش محفوظ بمانند، اینان همان ظفرمندان اند.

 

1 - فقرای انصار نیز مانند مهاجرانِ نیازمند، از جمله سهم بران «فیء»

 

للفقراء المهـجرین ... و الذین تبوّءو الدار و الإیمـن

«والذین تبوّءو...» عطف بر «المهاجرین» است; یعنی، «و للفقراء الذین تبوّءو الدار».

 

2 - برخورداری برخی از انصار، از غنایم بنی نضیر

 

و الذین تبوّءو الدار

در صورتی که «والذین تبوّءو...» عطف بر «المهاجرین» باشد، از آیه استفاده می شود که علاوه بر مهاجران; برخی از انصار نیز سهمی از غنایم بنی نضیر بردند.

 

3 - «انصار»، بنیانگذار جامعه ایمانی در مدینه قبل از هجرت

 

و الذین تبوّءو الدار و الإیمـن من قبلهم

«تبوّء» ـ چنانچه مفردات و المیزان اشاره کرده اند ـ به معنای مهیا ساختن و آماده کردن است.در این صورت «تبوّءو الدار و الإیمان» کنایه از فراهم سازی محیط اجتماعی و دینی و «من قبلهم» به حذف مضاف و تقدیر «من قبل هجرتهم» است.

 

4 - استقبال انصار از مهاجران، با ایمان و امکانات خویش

 

و الذین تبوّءو الدار و الإیمـن من قبلهم

چنانچه «تبوّءو الدار» به معنای مهیا ساختن منزل باشد، آماده کردن آن از سوی انصار، می تواند به هدف استقبال از مهاجران صورت گرفته باشد.

 

5 - انصار، مورد تمجید خداوند، به خاطر محبت بی دریغشان نسبت به مؤمنان مهاجر

 

یحبّون من هاجر إلیهم

 

6 - ایمان، عامل محبّت میان مؤمنان، از هر مرز و بوم

 

تبوّءو الدار و الإیمـن ... یحبّون من هاجر إلیهم

برداشت یاد شده از آن جا است که هجرت مهاجران، انگیزه ایمانی داشته و زمینه سازی انصار برای آنان نیز با همین انگیزه صورت گفته است.

 

7 - انصار، به دور از کمترین حسد و چشمداشت نسبت به اموال عطا شده به مهاجران از «فیء»

 

و لایجدون فی صدورهم حاجة ممّا أُوتوا

با توجه به این که حسد مسبوق به چشمداشت است و انصار هیچ گونه چشمداشتی نسبت به اموال عطا شده به مهاجران نداشتند; از آیه شریفه نفی هرگونه حسادت استفاده می شود.

 

8 - انصار، مورد ستایش به سبب ایثار بر مهاجران، حتی در شرایط احتیاج و نیاز خویش

 

و لایجدون فی صدورهم ... و لو کان بهم خصاصة

 

9 - انصار مؤمن، ایثارگر و بی چشمداشت نسبت به بهره مندی های مادی مهاجران، نمونه ای از مؤمنان راستین

 

أُولـئک هم الصـدقون . و الذین تبوّءو الدار ... و لایجدون فی صدورهم حاجة

 

10 - صداقت در ایمان مقتضی محبت و ایثار به مؤمنان و رنجدیدگان در مسیر دین

 

أُولـئک هم الصـدقون . و الذین تبوّءو الدار و الإیمـن یحبّون من هاجر إلیهم و ... یؤثرون علی أنفسهم

 

11 - ایثار و چشم پوشی انسان، از اموال و امکانات مورد نیاز خویش، شایسته ارج و ستایش

 

و یؤثرون علی أنفسهم و لو کان بهم خصاصة

برداشت یاد شده با توجه به سیاق آیه شریفه که در مقام ستایش و تمجید می باشد.

 

12 - دوری گزیدگان از بخل و حرص، رستگاران واقعی اند.

 

و من یوق شحّ نفسه فأُولـئک هم المفلحون

 

13 - ایمان و امدادهای معنوی خداوند، بازدارنده انسان از بخل و آز *

 

و من یوق شحّ نفسه

از مجهول آمدن «یُوق»، استفاده می شود که عامل بازدارنده، عاملی است ورای خود انسان و احتمال می رود آن عامل، ایمان و امدادهای معنوی حق باشد.

 

14 - حرص و چشمداشت به مال و حقوق دیگران، از موانع جدی رستگاری است.

 

و من یوق شحّ نفسه فأُولـئک هم المفلحون

 

15 - تهذیب نفس و ریشه کن ساختن رذایل نفسانی، گامی مهم در مسیر رستگاری*

 

و من یوق شحّ نفسه فأُولـئک هم المفلحون

با توجه به این که واژه «شحّ» اشاره به پدیده نفسانی دارد از کاربرد آن، مطلب بالا استفاده می شود.

 

16 - «عن أبان بن تغلب عن أبی عبداللّه ... قال: یا أبان أما تعلم أنّ اللّه عزّوجلّ قد ذکر المؤثرین علی أنفسهم؟ قلت: بلی جعلت فداک فقال: أما إذا أنت قاسمته فلم تؤثره بعد ... إنّما أنت تؤثره إذا أنت أعطیته من النصف الأخر;(1)

 

از ابان بن تغلب از امام صادق(ع) روایت شده: ...آن حضرت فرمود: ...ای ابان! آیا می دانی که خداوند عزّوجلّ، ایثار را یاد نموده است؟ عرض کردم: بله، فدایت شوم. حضرت فرمود: اگر تو اموالت را با مؤمنی تقسیم نمودی، هنوز به او ایثار نکرده ای ... زمانی به او ایثار کرده ای که از نصف دیگر [که برای خود باقی گذاشته ای] چیزی به او داده باشی».

 

17 - «عن مسعدة ابن صدقة قال: دخل سفیان الثوری علی أبی عبداللّه ... فأتاه قوم ممّن یظهرون الزهد ... فقالوا یقول اللّه تبارک و تعالی مخبراً عن قوم من أصحاب النبیّ(ص) «و یؤثرون علی أنفسهم و لو کان بهم خصاصة ... «فمدح فعلهم... فقال أبوعبداللّه(ع): ... أخبرونی ... ألکم علم بناسخ القرآن و منسوخه ... فقالوا له أو بعضه و أمّا کلّه فلا فقال لهم ... فأمّا ما ذکرتم من أخبار اللّه عزّوجلّ إیّانا فی کتابه عن القوم الذین اخبر عنهم بحسن فعالهم فقد کان مباحاً جائزاً و لم یکونوا نهوا عنه و ثوابهم منه علی اللّه عزّوجلّ و ... انّ اللّه جلّ و تقدس أمر بخلاف ما عملوا به فصار أمره ناسخاً لفعلهم ... هـذا ما نطق به الکتاب ... «والذین إذا أنفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا و کان بین ذلک قواماً»;(2)

 

از مسعدة بن صدقه روایت شده است: سفیان ثوری وارد بر امام صادق(ع) شد ... و جمعی از کسانی که اظهار زهد می کردند وارد شدند ... و گفتند: خدای تعالی در حالی که از قومی از اصحاب پیغمبر خبر می دهد، می فرماید: «ویؤثرون علی أنفسهم ...» و فعل آنان را ستوده است ... پس امام صادق(ع) فرمود: آیا شما از ناسخ و منسوخ قرآن آگاهی دارید ... گفتند: بعضی را می دانیم; ولی همه رانمی دانیم. امام به آنان فرمود: ... آنچه را یاد نمودید که خداوند در کتاب خود از حسن عمل قومی خبر داده، این عمل در آن زمان مباح بوده و از آن نهی نشده بود و ثواب آن عمل برای آنان نزد خداوند بوده است; ولی خداوند برخلاف عمل آنان، امر فرموده و امر خدا ناسخ فعل آنان است ... این است آنچه کتاب خدا به آن سخن گفته: والذین إذا أنفقوا لم یسرفوا...».

آیات خدا

آیات منسوخ 17; آیات ناسخ 17

اسلام

تاریخ صدر اسلام 2، 3، 4، 8

انصار

استقبال انصار 4، 5; امکانات مادی انصار 4; انصار و حسد 7; انصارو طمع 7; ایثار انصار 8; ایمان انصار 4، 9; فضایل انصار 5، 7، 8، 9; فیء به انصار فقیر 1; مدح انصار 5، 8; نقش انصار 3

انفاق

محدوده انفاق 17

ایثار

ارزش ایثار 11; زمینه ایثار 10; ملاک ایثار 16

ایمان

آثار ایمان 6، 13; آثار صداقت در ایمان 10

بخل

معرضان از بخل 12; موانع بخل 13

تزکیه

آثار تزکیه 15

حرص

آثار حرص 14; معرضان از حرص 12

خدا

آثار امدادهای خدا 13; مدحهای خدا 5، 8

رستگاران 12

رستگاری

عوامل رستگاری 15; موانع رستگاری 14

روایت 16، 17

طمع

آثار طمع 14; موانع طمع 13

غزوه بنی نضیر

غنایم غزوه بنی نضیر 2

فیء

مصارف فیء 1

مؤمنان

زمینه محبت به مؤمنان 10; عوامل محبت مؤمنان 6; مؤمنان راستین 9

مدینه

زمینه حکومت اسلامی در مدینه 3; مدینه قبل از هجرت 3

مهاجران

استقبال از مهاجران صدراسلام 4، 5; فیء به مهاجران صدراسلام 7

پی نوشت ها :

1. کافی، ج 2، ص 172، ح 8; تفسیربرهان، ج 4، ص 317، ح 7.

2. کافی، ج 5، ص 65، ح 1; نورالثقلین، ج 5، ص 288، ح 61.