لِلْفُقَرَاء الْمُهَاجِرِینَ الَّذینَ أُخْرِجُوا مِن دیارِهِمْ وَأَمْوَالِهِمْ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِّنَ اللَّهِ وَرِضْوَانًا وَیَنصُرُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُوْلَئِکَ هُمُ الصَّادقُونَ

برای آن نیازمندانِ مهاجری است که از دیار و اموالشان بیرون رانده شده اند، در حالی که در جست و جوی فضل و رضایتی از خداوند هستند، و خدا و رسولش را یاری می کنند، اینان همان راستگویانند.

 

1 - مهاجرانِ نیازمند و تنگدست، از جمله سهم بران «فیء»

 

للفقراء المهـجرین

در مورد کلمه «للفقراء» دو احتمال وجود دارد: 1ـ بدل از «للّه» که مقصود فی سبیل اللّه است; 2ـ بدل از «ذی القربی» و ما بعد آن. در هر دو صورت، برداشت یاد شده به دست می آید.

 

2 - مهاجرانِ فقیر، از موارد مصرف سهم خدا در فیء *

 

ما أفاء اللّه ... فللّه ... للفقراء المهـجرین

عبارت «للفقراء المهاجرین» می تواند بیان مصداقی از سهم خداوند در «فیء» باشد; زیرا روشن است که سهم رسول و ذی القربی، مصرف خاص دارد. اما «سهم اللّه» مصارف عامی دارد که خداوند در این آیه، به مصداقی از آن اشاره کرده است.

 

3 - فقر و تنگدستی، شرط برخورداری «ذوی القربی» از فیء *

 

و لذی القربی ... للفقراء المهـجرین

برداشت یاد شده، بدان احتمال است که «للفقراء» بدل برای «و لذی القربی» باشد.

 

4 - وضع اقتصادی مهاجران، دشوارتر از انصار به هنگام غزوه بنی نضیر

 

للفقراء المهـجرین

از اختصاص به ذکر یافتن فقرای مهاجر، دشواری فزون تر وضع اقتصادی آنان استفاده می شود.

 

5 - توجه اسلام، به رعایت حال محرومان جامعه و استحقاق های مادی و معنوی، دربخشش های مالی

 

للفقراء المهـجرین الذین أُخرجوا من دیـرهم

برداشت یادشده با توجه به این نکته است که خداوند، فقرای مهاجر رااختصاص به ذکر کرده و در فلسفه سهم برای آنان از «فیء»، تهی دستی آنان و نیز انگیزه های معنوی ایشان را متذکر شده است.

 

6 - هجرت مسلمانان از مکه، تحت فشار دشمن بود; نه به اختیار و دلخواه آنان.

 

الذین أُخرجوا من دیـرهم و أمولهم

 

7 - ناگزیری مسلمانان به ترک اموال و خانه های خویش و اقدام به هجرت و رهایی از ستم مشرکان

 

أُخرجوا من دیـرهم و أمولهم

از ماده «إخراج» و نیز مجهول آمدن فعل «أُخرجوا»، اضطرار و ناگزیری استفاده می شود.

 

8 - روحیه خداجویی و دین یاوری، از ویژگی های بارز مهاجرانِ صدراسلام

 

المهـجرین الذین ... یبتغون فضلاً من اللّه و رضونًا و ینصرون اللّه و رسوله

 

9 - برخوردار شدن از فضل و رحمت الهی، انگیزه مهاجران مسلمان

 

للفقراء المهـجرین ... یبتغون فضلاً من اللّه و رضونًا

 

10 - هجرت مسلمانان از مکه به مدینه، مایه یاری رساندن به خدا و پیامبر(ص)

 

الذین أُخرجوا من دیـرهم ... و ینصرون اللّه و رسوله

 

11 - مهاجران تهی دست، چشم انتظار بهبود وضع اقتصادی خویش همراه با رضایت خداوند

 

یبتغون فضلاً من اللّه و رضونًا

«فضلاً من اللّه»، می تواند اشاره به مسائل مادی و اقتصادی داشته باشد.

 

12 - مهاجرانِ خداجو و دین باور صدراسلام، نمونه مؤمنان راستین

 

المهـجرین الذین ... أُولـئک هم الصـدقون

 

13 - ارزش هجرت و گذشت از مال و زندگی، منوط به داشتن انگیزه الهی و دینی است.

 

المهـجرین الذین ... یبتغون فضلاً من اللّه و رضونًا و ینصرون اللّه و رسوله أُولـئک هم الصـدقون

از توصیف مهاجران به صداقت و راستی ـ در پی بیان انگیزه های هجرت ـ استفاده می شود که ارزش هجرت، در گرو انگیزه های یاد شده است.

 

14 - وجود عناصری ناخالص، در میان مهاجران صدراسلام *

 

المهـجرین الذین ... یبتغون فضلاً من اللّه و رضونًا و ینصرون اللّه و رسوله أُولـئک هم الصـدقون

برداشت یادشده بدان احتمال است که فعل های «یبتغون...» و «ینصرون...» قیدهای احترازی باشد; نه توضیحی.

 

15 - جلب رضای حق و آمادگی برای جهاد در راه خدا و رسول او، شرط ایمان راستین

 

یبتغون فضلاً من اللّه و رضونًا و ینصرون اللّه و رسوله أُولـئک هم الصـدقون

16 - «عن الصادق(ع) : ...ثمّ قال [اللّه تعالی]: «للفقراء المهاجرین الذین اُخرجوا ...» فجعلها اللّه لمن هاجر من قریش مع النبی(ص) ... و أخرج ... عنهم المهاجرین مع رسول اللّه من العرب لقوله «الذین اُخرجوا من دیارهم و أموالهم» لأنّ قریشاً کانت تأخذ دیار من هاجر منها و أموالهم و لم تکن العرب تفعل ذلک بمن هاجر منها...;(1)

از امام صادق(ع) روایت شده است: ...خدا فرموده [اموالی که بدون جنگ به دست آمده ]از آنِ فقرای مهاجر است که از خانه ها و اموال خود اخراج شده اند.[بااین دستور ]خدا آن اموال را برای مهاجران قریش ـ که در معیّت پیامبر(ص) بوده اند ـ قرار داده و مهاجران عرب را که ـ همراه آن حضرت بوده اند ـ از [شمول حکم] آنان خارج کرده است; زیرا فرموده :«الذین اُخرجوا من دیارهم و أموالهم» قریش خانه ها و اموال مهاجران خود را تصاحب می کرده; ولی عرب با مهاجران خود این کار را نمی کرده [و اموال را برای خود آنان باقی می گذاشته است]».

احکام 3

اسلام

تاریخ صدر اسلام 4، 7، 14

امیدواری

امیدواری به بهبود اقتصادی 11; امیدواری به رضایت خدا 11

انصار

موقعیت اقتصادی انصار 4

ایمان

شرایط ایمان راستین 15

جهاد

اهمیت جهاد 15

خدا

امداد به خدا 10; اهمیت رضایت خدا 15; زمینه رحمت خدا 9; زمینه فضل خدا 9

ذوی القربی

فیء به ذوی القربی 3

روایت 16

فقر

آثار فقر 3

فقرا

اهمیت تأمین فقرا 5

فیء

احکام فیء 3; شرایط استفاده از فیء 3; مصارف فیء 1، 2، 16

قریش

فیء به قریش 16

مؤمنان

مؤمنان راستین 12

محمد(ص)

امداد به محمد(ص) 10

مسلمانان

آثار هجرت مسلمانان صدراسلام 10; اخراج مسلمانان صدراسلام 7; اضطرار مسلمانان صدراسلام 7; ظلم به مسلمانان صدراسلام 7; فلسفه هجرت مسلمانان صدراسلام 6، 7، 9

مشرکان

اذیتهای مشرکان صدراسلام 6; ظلم مشرکان صدراسلام 7

مکه

هجرت از مکه 6

مهاجران

امیدواری مهاجران فقیر 11; ایمان مهاجران صدراسلام 8، 12; بی تقوایان از مهاجران صدراسلام 14; دینداری مهاجران صدراسلام 8، 12; فیء به مهاجران 16; فیء به مهاجران فقیر 1، 2; موقعیت اقتصادی مهاجران صدراسلام 4; ویژگیهای مهاجران صدراسلام 8

هجرت

ملاک ارزش هجرت 13

پی نوشت ها :

1. تحف العقول، ص 342; بحارالأنوار، ج 93، ص 206 و 207، ح 1.