وَإِذَا قِیلَ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَالسَّاعَةُ لَا رَیْبَ فِیهَا قُلْتُم مَّا نَدْرِی مَا السَّاعَةُ إِن نَّظُنُّ إِلَّا ظَنًّا وَمَا نَحْنُ بمُسْتَیْقِنِینَ

 

و هنگامی که گفته شد: همانا وعده خداوند حقّ است و در قیامت شکّی نیست گفتید: ما نمی دانیم قیامت چیست ما [درباره آن] جز گمانی نمی بریم و هرگز به یقین نرسیده ایم.

 

1 - وعده های خداوند، حق و تخلف ناپذیر

 

إنّ وعد اللّه حقّ

 

2 - برپایی قیامت، وعده ای به حق از جانب خداوند و رخدادی حتمی و تخلف ناپذیر

 

إنّ وعد اللّه حقّ و الساعة لاریب فیها

عطف جمله «الساعة...» بر جمله «إنّ وعد اللّه حقّ»، می تواند تفسیری و یا از قبیل عطف خاص بر عام باشد. و در هر صورت، مطلب بالا را افاده می کند.

 

3 - وعده برپایی حتمی قیامت، از پیام ها و هشدارهای مهم خداوند به انسان ها

 

ءایـتی تتلی علیکم ... و إذا قیل إنّ وعد اللّه حقّ و الساعة

از این که خداوند، پس از بیان کلی «آیاتی تتلی علیکم» صرفاً به مسأله معاد ـ به عنوان یکی از آن آیات ـ تصریح کرده است، اهمیت آن استفاده می شود.

 

4 - کافران مستکبر، مدعی نامفهوم بودن قیامت برای ایشان

 

قلتم ما ندری ما الساعة

 

5 - صدور وعده قیامت، از جانب خداوند، خود کافی برای یقین به حقانیت آن

 

إنّ وعد اللّه حقّ و الساعة لاریب فیها

برداشت بالا بدان بدان احتمال است که «إنّ وعد اللّه حقّ» تمهید و زمینه چینی برای بیان شک ناپذیری مسأله قیامت «لا ریب فیها» باشد.

 

6 - «الساعة»، از نام های قیامت

 

و الساعة لاریب فیها ... ما ندری ما الساعة

 

7 - کافران، مدعی کافی نبودن دلایل وحی برای اثبات معاد و اعتقاد به آن

 

و إذا قیل ... و الساعة لاریب فیها قلتم ما ندری ما الساعة إن نظنّ إلاّ ظنًّا

 

8 - منکران قیامت، ناتوان از ارائه دلیلی قطعی بر نفی معاد و معترف به امکان وقوع آن

 

قلتم ما ندری ما الساعة ... و ما نحن بمستیقنین

از آیه شریفه استفاده می شود که منکران معاد، با ادعای «ما ندری» و «إن نظنّ...» درصدد انکار معاداند; لیکن براین دعوی هیچ دلیل اثباتی و قطعی ندارند; بلکه به گونه ضمنی امکان آن را معترف اند (و ما نحن بمستیقنین).

 

9 - انکار قیامت و اظهار ناباوری به آن، به رغم پیام های مکرر وحی، معلول استکبار و جرم پیشگی است.*

 

فاستکبرتم و کنتم قومًا مجرمین ... قلتم ما ندری ما الساعة

برداشت بالا با توجه به ارتباط این آیه با آیه قبل و این نکته است که «قلتم ما ندری...» به عنوان نمودی از استکبار و جرم پیشگی کافران یاد شده باشد.

 

10 - موضع کافران در برابر پیامبران و وعده آنان به برپایی قیامت، موضعی مستکبرانه و استهزاآمیز

 

وإذا قیل ... و الساعة لاریب فیها قلتم ما ندری ... و ما نحن بمستیقنین

از سیاق آیه، استفاده می شود که سخن کافران در «ما ندری...» لحن استهزایی نیز داشته و آیه بعد مؤید این معنا است (کانوا به یستهزءون).

استکبار

آثار استکبار 9

اقرار

اقرار به معاد 8

انبیا

استکبار با انبیا 10; استهزای انبیا 10; روش برخورد با انبیا 10

خدا

اهمیت وعده های خدا 5; حتمیت وعده های خدا 1; حقانیت وعده های خدا 1، 2، 5; هشدارهای خدا 3

الساعة 6

قیامت

استهزای قیامت 10; حتمیت قیامت 2، 3; حقانیت قیامت 2، 5; عجز مکذبان قیامت 8; عوامل تکذیب قیامت 9; نامهای قیامت 6; وعده قیامت 3

کافران

ادعاهای کافران 4، 7; استکبار کافران 10; استهزاهای کافران 10; روش برخورد کافران 10; کافران و قیامت 4; کافران و معاد 7

گناه

آثار گناه 9

مستکبران

ادعاهای مستکبران 4; مستکبران و قیامت 4

معاد

اقرار مکذبان معاد 8; عجز از تکذیب معاد 8