قُلِ اللَّهُ یُحْیِیکُمْ ثُمَّ یُمِیتُکُمْ ثُمَّ یَجْمَعُکُمْ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ لَا رَیبَ فِیهِ وَلَکِنَّ أَکَثَرَ النَّاس لَا یَعْلَمُونَ

 

بگو: خدا است که به شما حیات می دهد، سپس شما را می میراند، آن گاه شما را در روز قیامت ـ که شکّی در آن نیست ـ جمع می کند و لیکن بیشتر مردم نمی دانند.

 

1 - خداوند، شیوه پاسخ گویی به منکران معاد را به پیامبر(ص) آموخت.

 

قالوا ... قل

 

2 - زندگی و مرگ انسان به اراده خداوند است; نه معلول طبیعت و روزگار.

 

و ما یهلکنا إلاّ الدهر ... قل اللّه یحییکم ثمّ یمیتکم

آیه شریفه در حقیقت پاسخی به دعوی دهریین است که منکر مبدأ و معاد بودند و در آیات پیشین به گفته آنان اشارت رفت.

 

3 - حیات نخستین آدمیان، خود برترین دلیل بر حقانیت معاد

 

قل اللّه یحییکم ثمّ یمیتکم ثمّ یجمعکم

 

4 - خداوند، گردآورنده آدمیان در روز قیامت

 

ثمّ یجمعکم إلی یوم القیـمة

حرف «إلی» به معنای «فی» است.

 

5 - برپایی قیامت، برنامه ای حتمی و تخلّف ناپذیر

 

لاریب فیه

 

6 - حتمی بودن وقوع قیامت، به رغم جهل و ناآگاهی بیشتر مردم نسبت به آن

 

لاریب فیه و لـکنّ أکثر الناس لایعلمون

 

7 - معاد، مورد جهل و تردید بیشتر مردم در طول تاریخ

 

و لـکنّ أکثر الناس لایعلمون

از این که به جای ارجاع ضمیر به مشرکان مکه، واژه «الناس» به کار رفته ـ که دارای مفهومی عام و گسترده است ـ مطلب بالا استفاده می شود.

 

8 - تردید در امکان و تحقق معاد، ناشی از جهل آدمیان است; نه معقول نبودن آن.

 

لاریب فیه و لـکنّ أکثر الناس لایعلمون

جمله «و لـکنّ أکثر الناس لایعلمون» می تواند جواب سؤال مقدر باشد; به این که اگر معاد، تردید را بر نمی تابد، پس انکار آن از چه رو است؟ قرآن پاسخ می دهد: بیشتر مردم جاهل اند و جهلشان آنان را به تمسک واداشته است; نه پیچدگی مسأله معاد.

اکثریت

جهل اکثریت 6، 7

انسان

منشأ تجمع اخروی انسان ها 4

جهل

آثار جهل 8

حیات

منشأ حیات 2; نقش حیات 3

خدا

آثار اراده خدا 2; افعال خدا 4; تعالیم خدا 1; توصیه های خدا 1

طبیعت

نقش طبیعت 2

قیامت

حتمیت قیامت 5، 6

محمد(ص)

محمد(ص) و مکذبان معاد 1; معلم محمد(ص) 1

مرگ

منشأ مرگ 2

معاد

دلایل معاد 3; روش پاسخ به مکذبان معاد 1; شک در معاد 7; منشأ شک در معاد 8