وَهُوَ الَّذی جَعَلَ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ خِلْفَةً لِّمَنْ أَرَادَ أَن یَذَّکَّرَ أَوْ أَرَادَ شُکُورًا

و او است آن که شب و روز را جانشین یکدیگر کرد، برای کسی که بخواهد هوشیار شود یا بخواهد سپاسگزاری کند.

 

1 ـ خداوند، شب و روز را جانشین و از پی یکدیگر قرار داد.

و هو الذی جعل الّیل و النهار خلفة

«خلفة» در لغت، قرار گرفتن و جایگزینی دو چیز به جای یکدیگر است (مفردات راغب).

 

2 ـ آفرینش شب و روز و پدید آمدن روشنایی و تاریکی، بر اثر جانشین شدن آن دو به جای یکدیگر، تنها به قدرت خدا است.

و هو الذی جعل الّیل و النهار خلفة

برداشت یاد شده با توجه به دو نکته است: 1ـ معرفه بودن مبتدا و خبر (هو الذی جعل) بیانگر قصر می باشد. 2- آیه شریفه در مقام بیان قدرت خدا است.

 

3 ـ آفرینش شب و روز و پدید آمدن روشنایی و تاریکی بر اثر جانشین شدن آن دو به جای یکدیگر، از نشانه های قدرت خدا است.

و هو الذی جعل الّیل و النهار خلفة

 

4 ـ تفکر در آفرینش شب و روز و جانشین شدن آن دو به جای یکدیگر، آموزنده درس خداشناسی

و هو الذی جعل الّیل و النهار خلفة لمن أراد أن یذّکّر

«تذکر»( مصدر «یذّکّر») از نظر لغت به معنای یادآوردن چیزی است که فراموش شده است (لسان العرب); ولی این واژه در آیه شریفه ـ به گفته بیشتر مفسران ـ به معنای تفکر و تأمل برای درس آموختن و نتیجه گرفتن از آفرینش شب و روز است.

 

5 ـ درس آموز بودن آفرینش شب و روز و نظم حاکم بر آن، به تصمیم و اراده انسان برای درس آموختن بستگی دارد.

و هو الذی جعل الّیل و النهار خلفة لمن أراد أن یذّکّر

آمدن فعل «أراد» در جمله «لمن أراد أن یذّکّر» ـ که در این جمله به منزله قید است ـ می رساند که اراده و تصمیم انسان نقش اساسی در درس آموزی و عبرت گیری او دارد.

 

6 ـ آفرینش شب و روز و پدید آمدن روشنایی و تاریکی برای انسان، سپاس برانگیز است.

و هو الذی جعل الّیل ... لمن أراد أن یذّکّر أو أراد شکورًا

«شکور» مصدر و مرادف واژه «شکر» است.

 

7 ـ آفرینش شب و روز، تنها برای انسان های برخوردار از روح سپاس گزاری، سپاس برانگیز است.

و هو الذی جعل الّیل ... لمن أراد أن یذّکّر أو أراد شکورًا

 

8 ـ شب و روز و پدید آمدن روشنایی و تاریکی، از نعمت های الهی و شایسته سپاس و تشکر

و هو الذی جعل الّیل ... لمن أراد أن یذّکّر أو أراد شکورًا

یادآوری سپاس گزاری انسان پس از بیان آفرینش شب و روز برای آدمی، گویای برداشت فوق است.

 

9 ـ انسان، دارای اراده و موجودی آزاد و مختار

لمن أراد أن یذّکّر أو أراد شکورًا

 

10 ـ «عن عنبسة العابد، قال: سألت أباعبداللّه(ع): عن قول اللّه عزّوجلّ: «و هو الذی جعل اللیل و النهار خلفة لمن أراد أن یذّکّر أو أراد شکوراً» قال: قضاء صلاة اللیل بالنهار و قضاء صلاة النهار باللیل;

عنبسة العابد گفت : از امام صادق(ع) در باره سخن خدای _ عزّو جلّ_ :«و هو الذی جعل اللیل ...» پرسیدم ؛ ایشان فرمودند :[مراد ]

  قضای نمازهای شب در روز و قضای نمازهای روز در شب است».

توضیح: با توجه به روایت قبل از حدیث یاد شده، در کتاب تهذیب و روایت صفحه 116 از تفسیر قمی به نظر می رسد، قضای نماز نافله مقصود است. 1ـ تهذیب، ج 2، ص275، ح 130; بحارالأنوار، ج 85، ص 293.

آیات خدا

آیات آفاقی 4

اراده

آثار اراده 5

انسان

اختیار انسان 9; اراده انسان 9; ویژگیهای انسان 9

تاریکی

منشأ تاریکی 2، 3، 6، 8

تعقل

تعقل در خلقت شب 4; تعقل در خلقت روز 4

توحید

توحید افعالی 2

خدا

اختصاصات خدا 2; افعال خدا 1; خالقیت خدا 2; دلایل خدا شناسی 4; قدرت خدا 2 ; نشانه های قدرت خدا 3; نعمتهای خدا 8

روایت 10

روشنایی

منشأ روشنایی 2، 3، 6، 8

شاکران

شکرگزاری شاکران 7

روز

آثار جایگزینی روز 2، 3; آثار خلقت روز 6; تتابع روز 10; جایگزینی روز 4; خلقت روز 2، 3، 7; عبرت از خلقت روز 5; منشأ جایگزینی روز 1

شب

آثار جایگزینی شب 2، 3; آثار خلقت شب 6; تتابع شب 10; جایگزینی شب 4; خلقت شب 2، 3، 7; عبرت از خلقت شب 5; منشأ جایگزینی شب 1

شکر

اهمیت شکر نعمت 8; زمینه شکر 7; عوامل شکر 6

نعمت

نعمت شب 8; نعمت روز 8

نماز

قضای نماز نافله 10