تفسیرآیات قرآن کریم – سوره فرقان – آیه 62 – کتاب تفسیر راهنما – تالیف آیه الله هاشمی رفسنجانی
وَهُوَ الَّذی جَعَلَ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ خِلْفَةً لِّمَنْ أَرَادَ أَن یَذَّکَّرَ أَوْ أَرَادَ شُکُورًا
و او است آن که شب و روز را جانشین یکدیگر کرد، برای کسی که بخواهد هوشیار شود یا بخواهد سپاسگزاری کند.
1 ـ خداوند، شب و روز را جانشین و از پی یکدیگر قرار داد.
و هو الذی جعل الّیل و النهار خلفة
«خلفة» در لغت، قرار گرفتن و جایگزینی دو چیز به جای یکدیگر است (مفردات راغب).
2 ـ آفرینش شب و روز و پدید آمدن روشنایی و تاریکی، بر اثر جانشین شدن آن دو به جای یکدیگر، تنها به قدرت خدا است.
و هو الذی جعل الّیل و النهار خلفة
برداشت یاد شده با توجه به دو نکته است: 1ـ معرفه بودن مبتدا و خبر (هو الذی جعل) بیانگر قصر می باشد. 2- آیه شریفه در مقام بیان قدرت خدا است.
3 ـ آفرینش شب و روز و پدید آمدن روشنایی و تاریکی بر اثر جانشین شدن آن دو به جای یکدیگر، از نشانه های قدرت خدا است.
و هو الذی جعل الّیل و النهار خلفة
4 ـ تفکر در آفرینش شب و روز و جانشین شدن آن دو به جای یکدیگر، آموزنده درس خداشناسی
و هو الذی جعل الّیل و النهار خلفة لمن أراد أن یذّکّر
«تذکر»( مصدر «یذّکّر») از نظر لغت به معنای یادآوردن چیزی است که فراموش شده است (لسان العرب); ولی این واژه در آیه شریفه ـ به گفته بیشتر مفسران ـ به معنای تفکر و تأمل برای درس آموختن و نتیجه گرفتن از آفرینش شب و روز است.
5 ـ درس آموز بودن آفرینش شب و روز و نظم حاکم بر آن، به تصمیم و اراده انسان برای درس آموختن بستگی دارد.
و هو الذی جعل الّیل و النهار خلفة لمن أراد أن یذّکّر
آمدن فعل «أراد» در جمله «لمن أراد أن یذّکّر» ـ که در این جمله به منزله قید است ـ می رساند که اراده و تصمیم انسان نقش اساسی در درس آموزی و عبرت گیری او دارد.
6 ـ آفرینش شب و روز و پدید آمدن روشنایی و تاریکی برای انسان، سپاس برانگیز است.
و هو الذی جعل الّیل ... لمن أراد أن یذّکّر أو أراد شکورًا
«شکور» مصدر و مرادف واژه «شکر» است.
7 ـ آفرینش شب و روز، تنها برای انسان های برخوردار از روح سپاس گزاری، سپاس برانگیز است.
و هو الذی جعل الّیل ... لمن أراد أن یذّکّر أو أراد شکورًا
8 ـ شب و روز و پدید آمدن روشنایی و تاریکی، از نعمت های الهی و شایسته سپاس و تشکر
و هو الذی جعل الّیل ... لمن أراد أن یذّکّر أو أراد شکورًا
یادآوری سپاس گزاری انسان پس از بیان آفرینش شب و روز برای آدمی، گویای برداشت فوق است.
9 ـ انسان، دارای اراده و موجودی آزاد و مختار
لمن أراد أن یذّکّر أو أراد شکورًا
10 ـ «عن عنبسة العابد، قال: سألت أباعبداللّه(ع): عن قول اللّه عزّوجلّ: «و هو الذی جعل اللیل و النهار خلفة لمن أراد أن یذّکّر أو أراد شکوراً» قال: قضاء صلاة اللیل بالنهار و قضاء صلاة النهار باللیل;
عنبسة العابد گفت : از امام صادق(ع) در باره سخن خدای _ عزّو جلّ_ :«و هو الذی جعل اللیل ...» پرسیدم ؛ ایشان فرمودند :[مراد ]
قضای نمازهای شب در روز و قضای نمازهای روز در شب است».
توضیح: با توجه به روایت قبل از حدیث یاد شده، در کتاب تهذیب و روایت صفحه 116 از تفسیر قمی به نظر می رسد، قضای نماز نافله مقصود است. 1ـ تهذیب، ج 2، ص275، ح 130; بحارالأنوار، ج 85، ص 293.
آیات خدا
آیات آفاقی 4
اراده
آثار اراده 5
انسان
اختیار انسان 9; اراده انسان 9; ویژگیهای انسان 9
تاریکی
منشأ تاریکی 2، 3، 6، 8
تعقل
تعقل در خلقت شب 4; تعقل در خلقت روز 4
توحید
توحید افعالی 2
خدا
اختصاصات خدا 2; افعال خدا 1; خالقیت خدا 2; دلایل خدا شناسی 4; قدرت خدا 2 ; نشانه های قدرت خدا 3; نعمتهای خدا 8
روایت 10
روشنایی
منشأ روشنایی 2، 3، 6، 8
شاکران
شکرگزاری شاکران 7
روز
آثار جایگزینی روز 2، 3; آثار خلقت روز 6; تتابع روز 10; جایگزینی روز 4; خلقت روز 2، 3، 7; عبرت از خلقت روز 5; منشأ جایگزینی روز 1
شب
آثار جایگزینی شب 2، 3; آثار خلقت شب 6; تتابع شب 10; جایگزینی شب 4; خلقت شب 2، 3، 7; عبرت از خلقت شب 5; منشأ جایگزینی شب 1
شکر
اهمیت شکر نعمت 8; زمینه شکر 7; عوامل شکر 6
نعمت
نعمت شب 8; نعمت روز 8
نماز
قضای نماز نافله 10