آیت الله هاشمی رفسنجانی یکی از برجسته ترین شخصیت های سیاسی انقلاب و جمهوری اسلامی بود که عمرش را در راه مبارزه، مجاهده و مطالعه گذاشت. او سعی کرد در طول زندگی اش در کنار سیاست ورزی از دانش و ثبت واقعیات تاریخی نیز دور نماند.

*** آیت الله و دغدغه نوشتن
دغدغه نویسندگی در هاشمی سابقه ای طولانی داشت و او حتی در زمان اوج مبارزات پیش از انقلاب نیز از این دغدغه فارغ نبود. هاشمی درباره دغدغه نویسندگی اش می گوید: براساس موضوعاتی که برای جامعه احساس نیاز می‌کردم، می‌نوشتم. بعد از پیروزی انقلاب به خاطر مسوولیت‌های فراوانی که داشتم، نمی‌توانستم روی موضوعی خاص متمرکز شوم، اما جریانات و افرادی که نتوانستند با متن انقلاب هماهنگ شوند، از دید خود به تدوین تاریخ انقلاب پرداختند. ما هم بنیاد تدوین تاریخ را تأسیس کردیم تا به این کار مهم بپردازد. مصاحبه‌هایی درباره گذشته تاریخ انقلاب با مسوولان این بنیاد انجام دادم که آن مصاحبه‌ها در دو جلد با اسناد منتشر شد. ولی دیدم جای خاطرات روزانه خالی است و با تاخیر شروع به یادداشت کردم. در حین نوشتن انگیزه حفظ تاریخ انقلاب هم در من تقویت شد. در همان نخستین روزهای پس از شروع نوشتن خاطرات، به این نکته توجه داشتم که مطمئناً این نوشته‌ها، پایه‌ای برای نگارش تاریخ معاصر در آینده خواهد بود. به همین خاطر در کنار ایجاز، سعی می‌کردم مسائل و موارد مهم تاریخی از قلم نیافتد.

*** آثار هاشمی و نوشته ها درباره آیت الله
از آثار تالیفی هاشمی می توان به «فرهنگ قرآن»، «تفسیر راهنما»، « جایگاه مساجد در نظام اسلامی از منظر قرآن» و «امیرکبیر: قهرمان مبارزه با استعمار» اشاره کرد. «سرگذشت فلسطین» اثر «اکرم زعیتر» هم در زمره آثار ترجمه هاشمی قرار دارد. همچنین در زمینه خاطرات شفاهی هاشمی می توان از کارنامه و خاطرات دوران پیش از انقلاب و پس از انقلاب او نام برد. علاوه براین، متن کامل خطبه‌های نماز جمعه، مصاحبه‌ها، سخنرانی‌ها و نطق‌های پیش از دستورش در مجلس به صورت کتاب‌های جداگانه منتشر شده‌است.
درباره هاشمی تاکنون آثار مختلفی منتشر شده که برخی در قالب مصاحبه و دسته ای دیگر به صورت آثار تالیفی هستند. همچنین بر اساس خاطرات و دیدگاه‌ها، سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های او چندین کتاب مستقل نوشته شده ‌است.
یکی از آخرین آثاری که درباره زندگی و شخصیت هاشمی منتشر شده، کتاب «روایتی از زندگی و زمانه آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی» است که از دوره کودکی تا سال ۱۳۹۴ را در بر می گیرد.

***امیرکبیر؛ قهرمان مبارزه با استعمار
یکی از معروف ترین و مطرح ترین آثار هاشمی کتابی است با عنوان امیرکبیر: قهرمان مبارزه با استعمار که به زندگی و رخدادهای دوره امیرکبیر می‌پردازد. هاشمی این کتاب را در سال 1346 تالیف کرد که در هفت بخش سامان یافته است. در ابتدای کتاب تصویری از اوضاع و احوال کشور پیش از زمامداری امیرکبیر ترسیم شده و سپس اقدام های و اصلاحات و مبارزه او ضد استعمار و عمال استعمار بازگو می‌شود. در ادامه نیز وضع کشور پس از سقوط امیرکبیر و تجدید استعمار بررسی و ارزیابی می شود.

***خاطرات شفاهی
خاطرات شفاهی یکی از روش‌های درک تاریخ است که طی آن شخصیت ها با نوشتن خاطرات یا ثبت آن ها بخشی از رخدادهای تاریخی را بازگو می کنند. از این رو برخی سیاستمداران با نوشتن خاطرات روزانه خود سعی می کنند منبع تاریخی را از دوران زیست خود ارایه کنند.
در بین سیاستمداران ایران، هاشمی از معدود شخصیت هایی است که خاطرات خود را به صورت روزنوشت به رشته تحریر درآورده است. خاطرات هاشمی به دلیل این که وی یکی از باسابقه ترین سیاستمداران انقلاب اسلامی پیش از پیروزی انقلاب تاکنون بوده، اهمیت بسیاری دارد. در واقع هاشمی‌رفسنجانی با وجود موقعیت سیاسی و مشغله فراوان کاری اش توانست فرصتی را برای نگارش خاطرات روزانه خود اختصاص دهد. تدوین و انتشار این خاطرات روزانه، نشانگر ذهن منظم و دغدغه مند او است.
مجموعه کارنامه و خاطرات هاشمی، یادنگاری دوران پیش و پس از انقلاب او را در بر می گیرد. تاکنون چندین مجلد از این خاطرات منتشر شده است. «محسن هاشمی»، مدیر انتشارات دفتر نشر معارف انقلاب که این مجموعه را منتشر می کند، در این زمینه می گوید: آیت الله هاشمی رفسنجانی از سال 1360 شروع به نگارش خاطرات و فعالیت‌های روزانه خود کرد. تدوین یادداشت‌ها به طور ممتد تا به امروز ادامه دارد و گمان نمی‌کنم سیاستمدار دیگری در ایران با این نظم خاطرات خود را ثبت کرده باشد. این دست‌نوشته‌‌ها پس از تایپ در دایره بررسی بیشتر گردآورنده قرار می‌گیرد و توضیحات لازم در پاورقی کتاب گنجانده می‌شود زیرا در تدوین کتاب دخل و تصرفی در اصل نوشته‌‌ها نداریم و فقط برای روشن شدن مطلب مواردی را در پاورقی می‌آوریم. به عنوان نمونه ممکن است در یادداشتی آورده باشد به فلان جلسه رفتم یا فلان خطبه را خواندم یا دیداری با مهمانی خارجی داشتم. گردآورنده اثر در اینجا عنوان و بخش کوتاهی از جلسه یا خطبه خوانده شده یا نتیجه ملاقات را در پاورقی می‌آورد یا اسامی افرادی که آیت‌الله هاشمی رفسنجانی فقط نام خانوادگی آن‌ها را آورده است، تکمیل و این اطلاعات هم در کتاب وارد می‌شود.
تاکنون از مجموعه کارنامه و خاطرات هاشمی کتاب دوران مبارزه در 2 جلد منتشر شده که به یادنگاری دوران پیش از انقلاب او می پردازد. جلد نخست آن شامل خاطرات سال های 1357-1342، تصویرها و گاهشمار است. جلد دوم کتاب نیز اسناد گوناگون درباره هاشمی، فعالیت ها و همفکرانش در آن دوران را شامل می شود. همچنین خاطرات پس از انقلاب او طی سال 1360 تا سال های ابتدایی دهه هفتاد در چندین جلد تاکنون منتشر شده است.