آیت الله هاشمی رفسنجانی و چهار عضو اولیه و اصلی شورای انقلاب

آبان ماه سال گذشته، امکان دیدار با امام در فرانسه فراهم شده بود و دوستان مختلف برای دیدار با ایشان به پاریس می‌رفتند. یکی از مسائلی که ایشان (امام) با دوستان مطرح می‌کردند این بود که چه کسانی هستند که می‌توانند در سازمان‌دهی نیروهای عظیم بسیج شده مردم ایران سهیم باشند؟ نقشی داشته باشند و چه افرادی هستند که می‌توانند پس از موفقیت در اداره جامعه مسئولیتی به عهده بگیرند؟... تأکید امام به این دلیل بود که آن موقع تبلیغات داخلی و خارجی رژیم این‌گونه بود که اگر این رژیم برود، در ایران خلأ به وجود می‌آید و آن‌ها روی این مسئله خیلی تکیه می‌کردند ... بر این اساس بود که در این مذاکره روی بخش دوم تکیه کردیم و ایشان (امام) با آشنایی‌های قبلی که داشتند، یک گروه پنج‌نفری از روحانیت را معین کردند؛ این‌ها بخشی از گفته‌های آیت‌الله سید محمد بهشتی است که در پنجم اسفند ۱۳۵۸ خورشیدی در خصوص چگونگی تشکیل شورای انقلاب بیان می‌دارد.

ملاقات با امام خمینی(ره)

شروع  سال ۱۳۵۷ خورشیدی هم‌زمان با اوج‌گیری اعتصاب‌ها و راهپیمایی‌ها علیه رژیم پهلوی مبنی بر تغییر نظام سیاسی کشور شد در این برهه عده‌ای از رهبران مذهبی به این اندیشه افتادند که شورایی برای سازمان‌دهی نیروهای انقلابی تشکیل دهند. به همین دلیل هم آیت‌الله مرتضی مطهری برای دیدار با امام خمینی(ره) به پاریس سفر کرد. عزت‌الله سحابی درباره تشکیل شورای انقلاب، به نقش شهید مطهری اشاره می‌کند و می‌گوید: شورای انقلاب پیشنهادی بود که خود آقای مطهری برای من تعریف کرد. امام خمینی(ره) هم با این قضیه موافقت کردند. بنابراین دیدار آیت‌الله مطهری منتهی به پیام تاریخی امام(ره) برای تشکیل شورای انقلاب شد.

پیام امام خمینی(ره)

هم‌زمان با اوج‌گیری نهضت اسلامی و در ۲۲ دی ۱۳۵۷ امام (ره) در پیامی خطاب به ملت قهرمان و شریف ایران نوشت: به‌موجب حق شرعی و بر اساس رأی اعتماد اکثریت قاطع مردم ایران که نسبت به این‌جانب ابراز شده است، در جهت تحقق اهداف اسلامی ملت، شورایی به نام شورای انقلاب اسلامی مرکب از افراد باصلاحیت و مسلمان و متعهد و مورد وثوق موقتاً تعیین شده و شروع به کار خواهند کرد. اعضای این شورا در اولین فرصت مناسب معرفی خواهند شد. این شورا موظف به انجام امور معین و مشخصی شده است؛ از آن جمله مأموریت دارد تا شرایط تأسیس دولت انتقالی را موردبررسی و مطالعه قرار داده و مقدمات اولیه آن را فراهم سازد. دولت موقت در اولین فرصت که مناسب و صلاح دانسته شود به ملت معرفی و شروع به کار خواهد نمود.

صدور این پیام، ۲۲ دی را به نقطه عطفی از برای نهضت اسلامی تبدیل کرد. به این صورت که تا پیش از آن، نیروهای انقلاب نمی‌دانستند، انتقال قدرت چگونه صورت می‌گیرد. همچنین برخی فرصت‌طلبان تصور می‌کردند از حیث تشکیل حکومت و سازمان‌دهی و اداره امور نارسایی‌هایی وجود دارد و درصدد برآمده بودند که طرح و نقشه ارائه کرده و خود عهده‌دار این مرحله باشند، حتی دسته‌هایی تنها به همین منظور اعلام موجودیت کردند. بنابراین برای نخستین بار بود که به‌طور رسمی از طرف امام خمینی(ره)، تشکیلات و برنامه‌های آینده حکومت اسلامی اعلام می‌شد.

اعضای شورای انقلاب

اعضای شورای انقلاب شامل آیت‌الله مطهری، آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی، آیت‌الله عبدالکریم موسوی اردبیلی، محمدجواد باهنر و آیت‌الله سید محمد بهشتی مسئولیت داشتند تا افراد واجد شرایط را شناسایی و به امام خمینی(ره) معرفی کنند. به این صورت و بنا بر گفته آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در جلسات ابتدایی تصمیم بر این شد که حتی‌الامکان ترکیب شورا از اعضای روحانی و غیرروحانی به نسبت مساوی و نزدیک به هم باشد. بنابراین به گفته آیت‌الله بهشتی علاوه بر پنج نفر قبلی آقایان مهدوی کنی و مرحوم آیت‌الله طالقانی و آقای خامنه‌ای به اعضاء روحانی شورا اضافه شدند و شورا هشت نفر عضو روحانی پیدا کرد و چند نفر عضو غیرروحانی که آقایان مهندس بازرگان، دکتر سحابی، مهندس کتیرایی و آقای احمد صدر حاج سید جوادی اولین چهار نفر غیرروحانی بودند که به این گروه اضافه شدند و به‌تدریج افراد دیگری اضافه شدند و دولت انقلاب تشکیل شد.

عباس شیبانی از یاران قدیمی و مبارز انقلاب اسلامی نیز در خصوص دیگر اعضا می‌گوید: چون بنی‌صدر و قطب‌زاده همراه امام (ره) از پاریس آمده بودند، در شورای انقلاب گفته شد که آن‌ها عضو شورای انقلاب باشند و خیلی انتخاب آن‌ها مطرح نبود؛ چون از اول با امام (ره) آمده بودند به‌عنوان عضو شورای انقلاب محسوب می‌شدند. بعداً بعضی افراد دیگری مثل مهندس موسوی، احمد جلالی و دکتر پیمان برای کامل‌تر شدن و حضور افراد و افکار جدید در شورای انقلاب مطرح شدند، آن ۲ نفر از اول بودند. البته به دلیل این‌که بنی‌صدر برای سخنرانی این‌طرف و آن‌طرف می‌رفت و قطب‌زاده هم مدتی در وزارت خارجه و صداوسیما بود، این ۲ کمتر در جلسات شورای انقلاب حاضر می‌شدند.

جلسه‌ها و ریاست شورا

تشکیل شورای انقلاب نخستین اقدام عملی در جهت اداره کشور بود و زمینه انتقال حکومت از سلطنت به جمهوری اسلامی را فراهم کرد. سه هدف ساماندهی انقلاب، وارد آوردن آخرین ضربه‌ها به پیکر نیمه‌جان رژیم پهلوی و کمک به اداره کشور پس از پیروزی را می‌توان از اصلی‌ترین و کلی‌ترین اهداف تأسیس شورای انقلاب دانست. در راستای تحقق بخشیدن به این اهداف، اعضای شورا همواره با امام (ره) در ارتباط بوده و دستورات و راهنمایی‌های لازم را از ایشان اخذ می‌کردند. باهنر در یک کنفرانس، کار اصلی شورای انقلاب را به بخش‌های نفی، براندازی و سازندگی تقسیم می‌کند.

شورا در آغاز، هفته‌ای یک بار و سپس ۲ بار به‌طور مخفی در منازل افراد تشکیل جلسه می‌داد. تصمیمات اتخاذ شده در این جلسه‌ها بلافاصله با امام (ره) در میان گذاشته می‌شد و پس از کسب تکلیف به مرحله اجرا در می‌آمد. در خصوص ریاست جلسه‌های شورا بنا بر گفته شیبانی معمولاً اگر آقای طالقانی بودند ایشان جلسه را اداره می‌کردند و در غیبت ایشان، شهید بهشتی این وظیفه را عهده‌دار می‌شد و صورت مذاکرات به امضای ایشان می‌رسید. این‌که حالا چه کسی رئیس، نایب‌رئیس، دبیر و امضاکننده باشد، چندان مطرح نبود. البته جلسه شورای انقلاب هم خیلی به شکل جلسه اداری نبود بلکه جلسه دوستانه‌ای بود که دورهم جمع شده بودیم و کسی قصد ریاست نداشت ولی تذکرات موردنیاز را شهید بهشتی می‌داد که این نکات در تصمیم‌گیری مطالب شورای انقلاب مؤثر بود. حسن حبیبی اما نام روسای شورای انقلاب و مدت تصدی این منصب توسط آنان را چنین بیان می‌کند: اولین رئیس شورای انقلاب، استاد شهید آیت‌الله مطهری بود که در تاریخ ۱۱ اردیبهشت ۱۳۵۸ به‌وسیله گروه فرقان به شهادت رسید. سپس شادروان آیت‌الله سیدمحمود طالقانی به ریاست شورای انقلاب انتخاب شد که وی نیز در ۱۹ شهریور ۱۳۵۸ به دنبال یک حمله قلبی دارفانی را وداع گفت. تا این تاریخ اسامی اعضای شورای انقلاب همچنان مخفیانه باقی ماند؛ ولی پس از فوت آیت‌الله طالقانی، اعضای این شورا رسماً معرفی شدند. آیت‌الله محمد بهشتی، پس از آیت‌الله طالقانی عهده‌دار مسئولیت دبیری شورای انقلاب شد. پس از انجام انتخابات ریاست جمهوری، بنی‌صدر ریاست شورای انقلاب را نیز به عهده گرفت.

شیبانی در خصوص وضعیت آینده این شورا می‌گوید: بعد از مدتی که نظمی در مملکت برقرار شد، شورای انقلاب کمیسیون‌های مختلفی تشکیل داد که لوایح مربوطه در این کمیسیون‌ها بررسی می‌شد و بعد به شورای انقلاب می‌آمد. مثلاً در کمیسیون اقتصادی و کمیسیون اداری وزارتخانه‌های مختلف شرکت می‌کردند و حتی اگر لازم بود، کارشناسان را هم می‌آوردند و در آن جا بحث می‌کردند. بعد که کمیسیون پیشنهاد را تصویب می‌کرد، پیشنهاد به شورای انقلاب می‌آمد و به رأی گذارده می‌شد و پس از تصویب شورای انقلاب، پیشنهاد و طرح مصوب ابلاغ می‌شد.

البته در ابتدای تشکیل شورای انقلاب اسلامی یک عده تا مدت‌ها پنهان نگه داشته می‌شد و حتی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هم تا حدودی این پنهان‌کاری وجود داشت و بنا بر گفته آیت‌الله بهشتی دلیلش هم این بود که کمیت و کیفیت مسئولیت اداره کشور پس از ۲۲ بهمن آن‌قدر بالا و سنگین بود که واقعاً این افراد نمی‌بایست در معرض مراجعات اشخاص قرار می‌گرفتند. پنهان نگه‌داشتن اسامی پس از پیروزی ۲۲ بهمن به این جهت بود که آن‌ها فرصت فکر کردن، نظر مشورتی دادن، طرح تهیه کردن و شناسایی افراد را داشته باشند.

 جلسه شورای انقلاب برای تعیین نخست‌وزیر

شورای انقلاب و دولت موقت

با آغاز به کار دولت موقت و گذشت زمان، میان دولت با شورای انقلاب تداخل در امر تصمیم‌گیری پیش آمد تا آنجایی که روابط میان این ۲ نهاد دستخوش تغییر و تحول شد. به همین دلیل در تیر ۱۳۵۸ خورشیدی برای حل این اختلاف‌ها به خدمت امام خمینی(ره) رسیدند. در آن جلسه تصمیم‌هایی گرفته شد و در پایان تیر بازرگان اعلام کرد که جهت حفظ وحدت، دولت و شورای انقلاب می‌بایست در یکدیگر ادغام شوند و برای اجرایی شدن این طرح، تعدادی از اعضای دولت به شورای انقلاب و تعدادی نیز از شورای انقلاب به دولت موقت انتقال داده شدند. بدین ترتیب آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در مقام معاون وزیر کشور، آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای به صورت معاون وزیر دفاع، باهنر در مقام معاون وزیر آموزش و پرورش و آیت‌الله محمدرضا مهدوی کنی با حفظ منصب قبلی که سرپرست کمیته‌های انقلاب بود، به صورت معاون وزیر کشور وارد کابینه شدند و از اعضای دولت هم داریوش فروهر، مصطفی کتیرایی، ناصر میناچی، هاشم صباغیان و صادق طباطبایی به شورای انقلاب راه پیدا کردند.

تسخیر لانه جاسوسی آمریکا

به دنبال تسخیر لانه جاسوسی آمریکا در ۱۳ آبان ۱۳۵۸ خورشیدی و استعفای دولت موقت، شورای انقلاب بیانیه مهمی خطاب به ملت صادر کرد و یادآور شد که مصمم است در فرصت محدودی، برگزاری همه پرسی درباره قانون اساسی، انتخابات مجلس شورای ملی و ریاست جمهوری و ... را به انجام برساند.

همه پرسی قانون اساسی در ۱۲ آذر ۱۳۵۸ و متعاقب آن انتخابات ریاست جمهوری در بهمن ۱۳۵۸ خورشیدی برگزار شد و مجلس شورای اسلامی در ۷ خرداد ۱۳۵۹ خورشیدی افتتاح شد. با تأسیس مجلس شورای اسلامی و رسمیت یافتن دولت محمدعلی رجایی، محمدجواد باهنر در کنفرانس خبری، گزارشی کامل از عملکرد و فعالیت‌های شورای انقلاب را ارائه داد.

پایان کار شورای انقلاب

با شروع کار مجلس، شورای نگهبان و دیگر نهادها، مسئولیت و ضرورت وجودی شورای انقلاب به پایان رسید. بنابراین در ۱۲ تیر ۱۳۵۹ خورشیدی آیت‌الله بهشتی اعلام کرد که مسئولیت شورای انقلاب ۲ هفته دیگر پایان می‌یابد. به این صورت آخرین جلسه شورای انقلاب در ۲۶ تیر همان سال برگزار شد و حسن حبیبی سخنگوی شورای انقلاب در آخرین گفت وگوی خود پس از این جلسه اعلام کرد: امروز با رسمیت یافتن مجلس شورای اسلامی و کامل شدن اعضای شورای نگهبان قانون اساسی، کار شورای انقلاب که تاکنون وظیفه قانونگذاری را برعهده داشت، نیز به پایان رسید.