مقدمه

سخن‌گفتن دربارۀ آیت‌الله هاشمی رفسنجانی سهل و ممتنع است، سهل از این بابت که سجایای اخلاقی ایشان را از دیدگاه‌های گوناگون می‌توان بررسی کرد و ممتنع از این لحاظ که ادای حق ایشان در مقام توصیف، اگر غیرممکن نباشد، دشوار است؛ اما در این فرصت می‌توان به بروز دوگانه‌های اخلاقی و صفاتِ به‌ظاهر متضاد در شخصیت ایشان پرداخت.

جامع‌الاضداد اخلاقی یا جامع‌الابعاد؟

جامع جمیع صفات متضاد اخلاقی‌بودنْ خود صفتی از صفات ذات اقدس الهی است و انسان کامل که آیینۀ صفات الهی است، طبیعتاً از این ویژگی برخوردار است. امیر مؤمنان علی (ع) تبلور و تجسد جامعیت اضداد بودند، درعینِ قهاریت و شیرمردی در میدان نبرد مهربان بودند، عدالت و کرامت را تؤمان به فعلیت درمی‌آوردند و صفات متضادی ازاین‌دست در وجودشان ملکه شده بود، طبیعتاً برای فرد غیرمعصوم، جامعِ اضدادشدن دشوار است؛ زیرا تلاش برای کسب فضیلت و صفتی نیکو، موجب دوری از مسیر فضیلتی است که ماهیتی متضاد با آن دارد، انسان‌ها معمولاً در کسب هم‌زمان علم و جهاد نمی‌توانند پیشگام باشند؛ همچنین، فعالیت اقتصادی و تولید سرمایه همراه با زهد دشوار است.

اما شناختی واقع‌بینانه و نه تملق‌آمیز از آیت‌الله هاشمی رفسنجانی نشان می‌دهد که ایشان جامع بخشی از صفات متضاد بودند که می‌توان از این ویژگی‌ها به جامع‌الابعادبودن ایشان پی‌برد که درادامه به آن اشاره می‌شود.

الف) شجاعت و صلح‌طلبی

آیت‌الله هاشمی، از اوایل دفاع مقدس تا پایان آن، با فرمان امام خمینی فرمانده جنگ بودند و پیش از این انتصاب، نیز در جبهه‌ها حضوری فعال داشتند؛ بااین‌حال، با وجود شجاعت و دلاوریِ بسیار، وحضور در خط مقدم جبهه‌ها و انگیزش رزمندگان در جبهه و مردم در پشت جبهه برای دفاع از کشور، در درون به‌شدت صلح‌طلب و بیزار از جنگ بودند.

هنگامی‌که فرماندهی جنگ ازسوی امام خمینی (ره) به ایشان تفویض شد، خطاب به فرمانده کل قوا گفتند که این مسئولیت را تنها برای به‌دست‌آوردنِ پیروزیِ بزرگ و پایان‌دادن به جنگ می‌پذیرند.

خطبه‌های ماندگار ایشان در نمازجمعه بیشترین روحیۀ حماسی را به مردم و رزمندگان می‌داد؛ اما خود از کشته‌شدن جوانان ایرانی وحتیٰ عراقی در این جنگ خانمانسوز شدیداً متأثر بودند.

ب) زهد و تولید سرمایه

آیت‌الله هاشمی با وجود آنکه در زندگی خصوصی و شخصی خود زاهد و بی‌تعلق به دنیا و رفاه بودند، زهدفروشی و تظاهر به فقر را کاری نکوهیده می‌دانستند؛ در دوران سازندگی، مدیران و مردم را به نوسازی و بازسازی ظاهر کشور دعوت می‌کردند تا تصور نشود انقلاب با رفاه و توسعه در تضاد است. در همان زمانی که بیشترین شایعات دربارۀ زندگی خصوصی ایشان منتشر می‌شد، ساده‌زیست بودند؛ در خاطرات ایشان می‌خوانیم که اکثر شب‌هایی که در مأموریت به سر می‌بردند، خوراکی بسیار ساده، مانند کاهو، میل می‌کردند و در زمان ریاست‌جمهوری دورۀ نخست که اوج اقتدار ایشان بود عبای پاره‌شده را با دست خود می‌دوختند. ایشان همگام با زهد، برای تولید سرمایه و تأمین رفاه مردم نیز می‌کوشیدند، سرمایه‌ستیزی را مخالف بینش اسلامی می‌دانستند؛ اما در زندگی شخصی به ثروت‌اندوزی روی نیاوردند و بخش عمده‌ای از منافع اقتصادی خود را به دیگران، به‌خصوص به طلاب و نیروهای انقلابی و نیازمندان، می‌بخشیدند.

ج) تقوا و دوری از ریا

ویژگی منحصربه‌فرد آیت‌الله هاشمی رفسنجانی نگارش خاطرات روزانۀ خود با هدف انتشار آن برای آگاهی مردم و ثبت در تاریخ بود که حاصل آن ۳۶ جلد خاطراتِ روزنوشت ایشان است که از سال ۱۳۶۰ شروع شده و تا هجدهم دی سال ۱۳۹۵، یعنی تا آخرین شب حیاتشان، ادامه یافته و انتشار آن‌ها ادامه دارد.

آیت‌الله هاشمی واقعیت‌های زندگی خصوصی خود را بی‌پرده منتشر کرده‌اند. نمونه‌ای ازاین‌دست حضور در ایام عزاداری محرم در سد لتیان بود، با وجود اینکه می‌دانستند تندروها از آن به نفع خود و برای تخریب ایشان بهره‌برداری خواهند کرد، بااین‌حال، ازنظر خودشان کار نکوهیده‌ای نکرده بودند و دلیلی نمی‌دیدند که حضورشان را در آنجا کتمان کنند؛ به‌عکس، ناپسندترین صفت را ریاکاری و تظاهر و افراط در ظاهرگرایی دینی برمی‌شمردند؛ همچنین، در تقوا و دینداری، تهجد و عشق به اهل بیت رفتاری خالصانه داشتند، از سنین نوجوانی، همواره از ساعتی قبل از طلوع فجر به عبادت و ذکر قرآن می‌پرداختند و می‌کوشیدند تا نماز اول وقت به جای بیاورند. باوجوداین، جلسات کاری و امور مردم را به بهانۀ اقامۀ نماز مختل نمی‌کردند و به سرانجام می‌رساندند؛ سپس، در اولین فرصت نماز را اقامه می‌کردند.

د) نخبه‌گرایی هم‌زمان با مردمی‌بودن

آیت‌الله هاشمی رفسنجانی از دیرباز به نخبه‌گرایی مشهور بودند، میزان مقبولیت ایشان در میان متخصصان، تکنوکرات‌ها و نخبگان عموماً بسیار بود. ایشان با بدنۀ کارشناسی کشور ارتباط عمیق و مداومی داشتند. بخش قابل‌توجهی از وقت ایشان در جلسات طولانی کارشناسی سپری می‌شد و با دقت به سخنان کارشناسان و استدلال‌های آنان توجه می‌کردند و دیدگاه‌های متفاوت را دربارۀ موضوعات مطرح‌شده باتمرکز فراوان می‌شنیدند و سپس آن‌ها را تحلیل می‌کردند.

هم‌زمان با این ویژگی، با جامعه و مردم عادی نیز ارتباط خوبی برقرار می‌کردند، خطبه‌های نماز جمعۀ ایشان نمونۀ بارزی از دو ویژگی تؤامانِ مردمی‌بودن ونخبه‌گرایی است. با وجود آنکه خطبه‌ها ازنظر محتوایی غنی و قابل‌استفاده برای نخبگان بود، بیان ایشان چنان بود که عموم جامعه نیز مخاطب آن‌ها باشند و بتوانند محتوا را بفهمند.

ه) حضور در حاکمیت و اعتقاد به تفویض امور به جامعه

یکی از ویژگی‌های اصلی مدیریتی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی اعتقاد به تفویض امور به جامعه و نیروهای داوطلب و مردمی هم‌زمان با حضور در حاکمیت و مسئولیت‌های رسمی بود. معمولاً مدیران زمانی‌که مسئولیت و قدرت دارند، به تمرکز اختیارات و تصمیمات گرایش دارند و در دورۀ خروج از سیستمِ رسمی و حاکمیت، از تفویض تصدی‌گری به جامعه دفاع می‌کنند؛ آیت‌الله هاشمی رفسنجانی از ابتدا و در اوج حضور در حاکمیت نیز به تفویض امور به مردم و جامعه معتقد بودند.

تشکل‌هایی نظیر جهاد سازندگی و بسیج مستضعفان درابتدا سازمان‌های مردم‌نهاد بودند و به‌تدریج ویژگی‌های اداری و رسمی پیدا کردند. در دولت سازندگی نیز واگذاری کار به مردم و تشکل‌های فعال مدنی و تقویت جامعۀ مدنی با تفویض اختیارات یکی از سیاست‌های دولت سازندگی بود که درنهایت با تصویب قانون شوراها بخشی از آن تبلور قانونی یافت.

[۱] .فرزند کوچک آیت‌الله هاشمی رفسنجانی؛ کارشناس ارشد مدیریتMBA ؛ رئیس هیئت‌امنای دانشگاه آزاد اسلامی؛ رئیس‌دفتر مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام در دوران آیت‌الله هاشمی رفسنجانی؛ مؤسس شورای آزاداندیشی و قرآن‌پژوهشی در دانشگاه آزاد اسلامی.