سخنرانی آیت ا... هاشمی رفسنجانی در سمینار نقش تعاونیها در سازندگی کشور
«اَلْحَمْدُالِلّهِ ربِّ الْعالَمین وَ اَلصَّلوةُ وَالسَّلامِ عَلی رَسولِ اللّهِ آلِهِ أَجْمَعیüنْ»
نقش تعاونیهامن علاقمند بودم که درباره تعاونیها در شرایط امروز یک جایی حرف بزنیم که خوشبختانه در خدمت شما این موقعیت را پیش آوردیم، گرچه فرصت کمی داریم اما امیدوارم که حقم را بتوانم ادا کنم و منشأ اثر باشد. از همان روزهای اول انقلاب ما فکر میکردیم یکی از راه حلهای بنیادی که جامعه ما و اصولاً کلیه دنیا با آن دست به گریبان است، شیوه تعاونیهاست و همه انواعش و به خصوص تعاونیهای تولیدی و من وقتی که وزارت کشور بودم جزء اولین کارهایم همین بود. یکی از برادران که در مشهد بود در یک ملاقاتی این پیشنهاد را به من کرد و من خود هم که قصد جدی داشتم بپذیرم، با شورای انقلاب آن روز وارد مذاکره شدیم. ما برای تأمین دو هدف مهم از اهداف انقلاب یکی عدالت اجتماعی و یکی هم رونق اقتصادی میتوانیم از این تعاونیها اگر خوب استفاده بشود و عمل بشود استفاده بکنیم که معمولاً این دو هدف در بسیاری موارد در تضاد است. رونق اقتصادی نیاز به تولید زیاد و کارهای مولد که معمولاً با انگیزههای سود جویی همراه است و نمیتواند از آن جدا باشد و عدالت اجتماعی دنبال توزیع امکانات جامعه است. ما اگر دنبال رونق اقتصادی برویم ممکن است گرفتار شویم، اگر درست عمل نکنیم به مشکلات بعدی و طولانیتر و سرمایهگذاری که آن تبعیض بسیار بد را به همراه دارد و سرمایهدار شدن تعداد معدودی و مظلوم واقع شدن اکثریتی و عملاً سررشته را در جامعه به دست اقلیت معدودی دهیم هر چند هم که فرض کنیم این کار درست نیست به هر حال اقلیتی که میخواهند پول داشته باشند مشکل است که عدالت را رعایت کنیم و اصل خود کار هم غیر عادلانه است. اگر به انگیزههای سودجویی میدان ندهیم جلوی رونق را باید بگیریم که البته باعث رکود میشود و یکی از نظامهایی که قابل اجرا در نظام ماست، نظام چگونگی بهتعاونیهاست. البته مارکسیستها هم روی تعاونیها به شکلی کار کردند، تنها کارانداختنبخش خصوصی نداشتند و چون دولت همه چیز را در اختیار خود داشت و موتورتولیدیچون حتی تعاونیها هم از انگیزههای شخصی خالی بودند از این ماهیت درکشورنمیتوان نتیجه گرفت. با آن شیوهایی که آنها دنبال آن رفتند فرقی ندارد با اینکه همه چیز موروثی است. تعاونیاش هم موروثی است، ما این موضعگیری را داریم، اصلاً قابل مقایسه با آن نیست. این یک فلسفه روشنی دارد که برای همگان قابل پذیرش است و آن اینکه نیروی کار و استعداد خلاقیت هم در تولید و هم در توزیع و غیره فراوان دارد، ولی دستشان از امکانات خالی است که باید در اختیار بخش دولتی قرار بگیرد و کار کنند که ما البته آن راه را نبستیم. هم بخش خصوصی و هم بخش دولتی افراد را استخدام میکنند، اما یک راه را باید باز کنیم تا آنهایی که سرمایه ندارند و استعداد دارند و اگر برای خودشان کار کنند، تلاش بیشتری میکنند، انگیزههای شخصی هم در آن مؤثر است، ترکیبی باشد از همه اینها، این میتواند هم رونق به ما بدهد و هم عدالت را تأمین کند. فرض اینکه دولت بیاید در اختیار هر فردی به طور جداگانه آن چنان امکاناتی قرار بدهد که عملی نیست که هر کس بخواهد کاری را انجام بدهد به تنهایی بتواند انجام دهد، خوب این هست در جایی که افرادی صلاحیت داشته باشند، در شرایط خاص میتوانند دنبال کار را بگیرند، این فرض باز عدالت را به ما نمیدهد، اینکه گروهی جمع شوند و با برنامهای که دولت تنظیم میکند برای آنها و با مقرراتی که تنظیم میشود کار کنند، حدود و ثغوری دارد. اشکالات سرمایهداری خصوصی را نداشته باشد و اشکالات انفصال دولتی را هم نداشته باشد، من نمیگویم راه منحصر به این است، این یکی از راههاست، اگر کسی راه دیگری هم به عقلش میرسد مانعی ندارد. ما این مسایل را بحث کردیم و به این نتیجه رسیدیم که این کار جالبی است و باید دنبالش را بگیریم و پشت کار را هم گرفتیم تا اینکه به هر حال یک مقدار شروع شد.
مشکلات صادرات البته الان که آدم نگاه میکند و وضع آن شرکتهای تعاونی را میبیند، آن تعاونیهااهدافی که ما در ذهنمان بوده از اول، ما به اهدافمان هنوز نرسیدیم، یعنی تعاونیها رونق خود را پیدا نکردند و به نظر میرسد آنها مشکلات فراوانی دارند که میتوانند نداشته باشند. باید فکر میکرد حالا البته این سمینار در موقع خوبی تشکیل شد. انشاءالله آقایانی که تعاونیها را هدایت میکنند، مشکلات و هزینهها را میبینند و موانع پیشرفت را میبینند، در بحثهای خصوصیتر یا میزگردها یا کمیسیونها با حوصله بحث کنند و به هدف مشخصی در این مطلب برسند. اگر فرض کنیم که جنگ تمام شده باشد و ما به دنبال بازسازی باشیم و سازندگی کشور را در اولویت قرار دهیم، آن موقع بایستی بگوییم که این مهم درست در زمان خودش تشکیل شده و در تصمیمهایی که خواهیم گرفت، پیشنهادهای مشخص بدهید که راهگشا باشد، آنجا میتواند جای خودش را باز کند. سیاست بازسازی را اعلام نکردیم، زود از اینجا پیشنهاد مشخصی بگیرید، ممکن است سیاستها تغییر بکند، که اینجا هم جایگاه و پایگاهی برای خود پیدا کند. من در اصفهان از یک نمایشگاه صنایع دستی بازدید کردم که یک مقدار فرش و سایر صنایع دستی را آورده بودند، بعضی از اعضای تعاونیها هم در آن شرکت داشتند. آنها گله داشتند که مثلاً فرش ابریشمی بافتیم و نمیگذارند ما به گونهای صادر کنیم که هم مشکل تعاونی را حل کند و هم تشویق کنند و در چنین مضیقهای قرار داریم ما سرانجام مجبور میشویم به کسانی که قاچاق صادر میکنند بفروشیم و آنها به طور قاچاق میبرند و ارزی به دولت نمیدهند، آنها برایشان سخت است. عملاً گفتند که این فرشهای گرانقیمت ابریشمی که بافته میشود در تعاونیهای منطقه اصفهان عملاً به طور رسمی صادر نمیشود، به خاطر اینکه یا پیمان ارزی زیادی در نظر گرفتند یا گمرکات میگویند باید به تهران بیاورید و اینجا هم ارز و صادرات منطبق نیست، اگر چنین باشد که البته قرار شد پیگیری کنیم و چون استاندار هم با ما بود ایشان هم تأیید میکردند که در آمدی که از دسترنج این فرشها ایجاد میشود میرود به جیب قاچاقچیان و اگر حتی به خود ما هم اجازه بدهند با ارز خودمان مواد خودمان را تهیه کنیم ما رونق زیادی به این صنعت میتوانیم بدهیم. بقیه غرفهها هم همین را میگفتند و این معلوم میشود که در مورد افراد البته ما این را قبول نداریم ولی در مورد تعاونیها سیاست دولت این نیست، سیاست دولت باید بر تعاون باشد. حال این فهم نیست که یک فرشی را اینها صادر میکنند یک مقدار در آمدشان بیشتر باشد. اینها سرمایهدار کردن نیستند که حالا بترسیم که اینها زیاد بزرگ میشوند و سالمترین شیوههای تولید همین است که افرادی بخواهند زندگیشان را بگردانند، رونق ایجاد کنند و اینها باید سود ببرند و تعاونیها اگر بخواهند سود نبرند درست نیست و اگر با انگیزههای خدمتی بخواهند کار کنند، فلج میشوند و از کار میافتند. یا بانکها، در سمیناری که بانکها داشتند یکی از حرفهایی که مطرح شد و من هم صحبت کردم، بحث شد بر سر اینکه، خوب یکی از دستاوردهای انقلاب اسلامی این است که بانکهایی که در خدمت حقوقدانان بودند الان میتوانند سوق دهند به سمت تعاونیها. تعاونی مرکب از عدهای افراد سالم که میتوانند مجموعاً لااقل جای مغزهایی که آنجا جمع شدهاند کار بکنند. بنابراین اگر با این قصد بانکها در خدمت تعاونیها قرار بگیرند، برای بانکها هم مهم است و هم مفید است. بانکها چه مشتری بهتر از این میتوانند پیدا کنند که درست بتوانند این را توزیع کنند، سرمایه مردم هست که از طریق خود مردم میتوانند آنها را بگیرند.
تسهیلات دولتیتسهیلات دولتی مسأله جداگانهای است که حتماً باید در سیاستگذاریها برای تعاونیهابرای صادرات، برای واردات، برای پروانه کار و برای قیمتگذاری و این چیزهایی که الان مسایل است باید برای تعاونیها چیزهایی قایل شویم. من گمان میکنم در مجلس شورای اسلامی این روحیه کاملاً وجود دارد که چیزهایی که از این گونه است، هم رونق میگیرد و هم در راه عدالت اجتماعی است و در دورههای قبلی مجلس هم همیشه وجود داشته، دولت به دنبال یک عدالت اجتماعی است، یقیناً سیاست قبلی آن زمان ما اکثریت وزرای ما یا همهشان همین طور بودهاند، اینجا هم ما مشکلی نداریم. مردم ما هم کسانی که انقلاب کردند، آنهایی که برای انقلاب سرمایهگذاری کردند و آنهایی که دلشان برای آینده انقلاب میسوزد و آرمانهای انقلاب را پیگیری میکنند، آنها هم باز از چنین محتوایی و از چنین ایدهای حمایت میکنند. حضرت امام که منشأ همه این تفکرها هستند. در این مملکت در کشور ما جایی نیست که منشأ قدرت و تصمیمگیری باشد و این را نخواهد.
اگر میبینیم تعاونیهای ما رونق مطلوب مورد نظر را ندارند و هنوز به سر مطلوب نرسیده، باید ببینیم که کجای کار گیر است، ایراد از قوانین است؟ آن را مشخص کنید به ما پیشنهاد کنید، قوانین را اصلاح کنیم. اگر چه قانونی که ما تصویب کردیم هنوز به خاطر اختلاف موجود آنجا هست و باید حل شود و الان در شرف حل است و به هر حال مشکلات قانونی است، این را به ما بگویند. اگر مشکلات اجرایی است و فکر میکنید که ادارات مربوطه نمیکشند این فکر را، مشخص کنید و بگویید گره کجای کار است، اگر خود کار، گیرهایی دارد که شما دستتان در کار است و دارید عمل میکنید دریغ نفرمایید، ما نامحرم مسایل داخل نشدیم. الان من احساس میکنم در حد مطلوب پیشرفت نداریم، گرچه یک دلیل عمدهاش این است که ما به خاطر درگیری جنگ و گرفتاریهای اقتصادی که داشتیم خیلی جاها نتوانستیم برسیم، از جمله تعاونیها. اگر مواد اولیه ندارید ممکن است هیچ کدام از اینها مقصر نباشند، ممکن است دولت هم خوب باشد، مجریان هم خوب باشد، ولی امکانات ندارید، ولی راه حل داریم. خوب راه حلش را پیدا کنیم. یعنی شما الان در این سمیناری که هستید، کسانی هستند که هم بودجه را میدانند و هم ارز را میدانند و مسایل را میدانند، بنابراین اگر فکر میکنید که با وضع موجود بودجه ارزی دولت در حد استعداد کاری وجود ندارد، راه حل بگویید. مثلاً اگر صادرات را به خودتان بدهیم مسأله شما حل میشود یا اگر یک نوع آزادیهایی در فروش به شما داده شود، مسأله شما حل میشود.
ارائه راه حل راه حلهای دیگری که در ذهنتان وجود دارد پیشنهاد بدهید، بدهید به سمینار یا بدهید به آن کسانی که جمعبندی میکنند مسایل سمینار را، اینها بررسی شود، فکر بشود که متناقض با سایر سیاستهای کشور نباشد و اگر سیاستهایی بناست در کشور حاکم باشد، در برنامه پنج ساله و مسایل جاری کشور ما بتوانیم هماهنگ کنیم اینها را با سیاست کلی کشور، اصل مطلب این است که ما در کارا بودن این شیوه، طرحی میزنیم در این که در جمهوری اسلامی یکی از طرق اجرای عدالت اجتماعی و توزیع عادلانه ثروت و دادن امکانات به مستعدین برای کار و جلوگیری از تداوم امکانات کشور در دست عدهای معدود، همین شرکتهای تعاونی و همکاریهای نیروهای مستعد است که در راه حل هیچ تردیدی نداریم. در کاراییاش تا امروز ما به نقطه مطلوب نرسیدیم، یک سری مشکلات را میدانیم که آن هم مشکلات اساسی در کشور بود. گفتیم در جنگ ما یک مقدار مشکل داشتیم، گرچه در مقابل جنگ هم میشد سیاستهای خاصی را برای تعاونیها پیش گرفت که اینها بتوانند خودشان را پیش ببرند. شما در هر دو فرض فکر کنید که داریم بحث میکنیم که اگر وضع چنین بود ما چطور با تعاونیها برخورد کنیم که وسیعتر باشند در همه جا و در همه امور، اگر این میدان باز باشد ما خیالمان از این که جامعهمان دو قطبی نباشد راحتیم، با خیال راحت میتوانیم سابقه تولید را دامن بزنیم، رقابت را در کار خود دامن بزنیم، میدان بدهیم برای رقابتها چون دیگر یک قطب نیستیم که یک عده سرمایهدار شوند و یک عده ضعیف شوند. نیروهای مستعد اگر شرایط خاص داشته باشند میتوانند وارد این میدان شوند. راههایی هم وجود دارد مخصوصاً در آینده که تولید مواد اولیه فولاد، ورق و پتروشیمی و سایر بخشهای نورد به ثمر برسد، ممکن است دیگر یکی دو سال آینده این مسأله برای شما مطرح نباشد انشاءالله روزهای موفقی دارید که باید خودتان اداره کنید. به هر حال برنامهریزی شود برای هم فرض جنگ و هم فرض صلح و هم فرض خاتمه جنگ و سازندگی کامل و پیشنهادهای مشخص ارائه شود که ما در اختیار مجلس بگذاریم که نمایندهها روی آن کار بکنند، مسؤولین کار بکنند، دولت هم کار بکند و این توفیق را اگر ما داشته باشیم که یک نوعی از انگیزه کار در حد اعلاء داشته باشند و اثرات سرمایهداری غربی را نداشته باشند، یکی از اهداف مهم انقلاب را توانستیم به دست بیاوریم.
شما را به خدا میسپاریم و امیدواریم این سمینار، سمینار ثمر بخشی باشد برای مردم و همه تعاونیها.
والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته