وَمَا تَفَرَّقُوا إِلَّا مِن بَعْد مَا جَاءهُمُ الْعِلْمُ بَغْیًا بَیْنَهُمْ وَلَوْلَا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِن رَّبِّکَ إِلَی أَجَلٍ مُّسَمًّی لَّقُضِیَ بَیْنَهُمْ وَإِنَّ الَّذینَ أُورِثُوا الْکِتَابَ مِن بَعْدهِمْ لَفِی شَکٍّ مِّنْهُ مُرِیبٍ
و متفرق نشدند مگر بعد از آن که علم [به حق ]بر ایشان حاصل شد [و این تفرقه] از روی تجاوزطلبی بود که در میانشان وجود داشت و اگر نبود سخنی که از پروردگارت گذشته است [که] تا وقت معیّنی [مهلت دارند] میان آنان حکم می شد [و اهل باطل هلاک می گشتند] و همانا کسانی که پس از آنان کتاب به آنها میراث داده شد در مورد آن دچار شکّی سخت هستند.
1 - پیدایش اختلافات دینی در میان امت های پیشین، با وجود توصیه مکرر خداوند بر حفظ وحدت و پرهیز از تفرقه
شرع لکم ... و لاتتفرّقوا ... و ما تفرّقوا إلاّ من بعد ما جاءهم العلم
تأکید ادیان بر حفظ وحدت دینی، از آیه قبل (أقیموا الدین و لا تتفرّقوا فیه) استفاده شده است.
2 - روحیه سرکشی امت ها، عامل ناکامی پیامبران اولواالعزم در دعوت به وحدت دینی
شرع لکم ... أن أقیموا الدین ... و ما تفرّقواإلاّ
3 - اختلافات دینی امت های پیشین، ناشی از روح تجاوزگری بود; نه از جهالت و نادانی
و ما تفرّقوا إلاّ من بعد ما جاءهم العلم بغیًا بینهم
4 - خوی تجاوزگری و فزونی طلبی، سرچشمه اصلی دسته بندی های مذهبی و فرقه گرایی
و ما تفرّقوا إلاّ ... بغیًا بینهم
5 - فزون طلبی و تجاوزگری، آفت شایع و رایج در میان جوامع انسانی
و ما تفرّقواإلاّ ... بغیًا بینهم
از این که تمامی پیروان ادیان پیشین به واسطه تجاوزگری دچار اختلاف شده اند، شیوع و رواج آن استفاده می شود.
6 - تعالیم پیامبران، متکی به دلایل روشن و یقین آور
إلاّ من بعد ما جاءهم العلم
7 - پیامبران و رسولان، در ابلاغ دعوت خویش و اتمام حجت کوتاهی نداشته اند.
و ما تفرّقوا إلاّ من بعد ما جاءهم العلم
8 - عمل انسان، الزاماً مطابق با آگاهی ها و دانش های او نیست.
و ما تفرّقوا إلاّ من بعد ما جاءهم العلم
9 - حفظ وحدت دینی و پرهیز از دسته بندی های مذهبی، ره آورد رشد تربیتی و اخلاقی جامعه و نه صرف آگاهی فکری
و ما تفرّقوا إلاّ من بعد ما جاءهم العلم بغیًا بینهم
از این که جوامع پیشین، با وجود علم و آگاهی، به واسطه کمبود خصایل شایسته اخلاقی (خوی تجاوزگری و فزون طلبی) به تفرقه روی آوردند، استفاده می شود که صرف آگاهی فکری در حفظ و ایجاد وحدت دینی کافی نیست.
10 - تفرقه افکنی و اختلاف دینی، عامل استحقاق عذاب دنیوی از سوی خداوند
و لولا کلمة سبقت من ربّک إلی أجل مسمًّی لقضی بینهم
از یادآوری مهلت برای مجرمان، می توان استفاده کرد که آنان مستحق عذاب اند; ولی مهلت از پیش تعیین شده الهی، مانع نزول عذاب بر آنان است.
11 - مهلت خداوند، به عوامل اختلاف و دسته بندی های دینی، سنت الهی است.
و لولا کلمة سبقت من ربّک ... لقضی بینهم
12 - حکم و قضاوت الهی درباره انسان ها، دارای ضابطه و قانون تعیین شده
و لولا کلمة سبقت
13 - سنت مهلت دادن خداوند به تفرقه افکنان در دین، فلسفه تأخیر عذاب آنان
و لولا کلمة سبقت من ربّک إلی أجل مسمًّی لقضی بینهم
14 - سنت امهال به کافران، جلوه ای از ربوبیت الهی است.
و لولا کلمة سبقت من ربّک
15 - عمر و حیات انسان ها، دارای مدتی مشخص و از پیش تعیین شده است.
و لولا کلمة سبقت من ربّک إلی أجل مسمًّی لقضی بینهم
16 - عذاب حتمی و گریزناپذیر در آخرت، سرنوشت تفرقه آفرینان و اختلاف افکنان در دین
لولا کلمة ... إلی أجل مسمًّی لقضی بینهم
برداشت فوق از مفهوم غایت استفاده شده است.
17 - اهل کتاب زمان پیامبر(ص)، نسبت به محتوای متون دینی خویش گرفتار تردید و بدبینی بودند.
و إنّ الذین أورثوا الکتـب من بعدهم لفی شک منه مریب
«مریب» به شکی گفته می شود که آمیخته با بد گمانی و سوء ظن باشد.
18 - فرقه سازی های مذهبی از سوی نسل های پیشین اهل کتاب، موجب رواج شک و تردید در میان آیندگان آنان
و ما تفرقوا ... و إنّ الذین أورثوا الکتـب من بعدهم لفی شک منه مریب
«من» در «لفی شک منه» نشویه است و ضمیر «منه» به «تفرّق» ـ که از «و ما تفرّقوا» استفاده می شود ـ بازمی گردد; یعنی، تردید سختی که میراث بران کتاب به آن گرفتار آمده اند، برخاسته از اختلافات و دسته بندی های مذهبی است که پیشینیان آنان به آن دامن می زدند.
19 - نقش عملکرد جوامع، در هدایت و گمراهی نسل آینده
و ما تفرقوا ... إنّ الذین أورثوا الکتـب من بعدهم لفی شک منه مریب
اتحاد:
توصیه به اتحاد 1; زمینه اتحاد دینی 9
اجل:
اجل مسمی 15
اختلاف:
آثار اختلاف دینی 18; کیفر اختلاف دینی 16; منشأ اختلاف دینی 4
اختلاف افکنان:
حتمیت عذاب اخروی اختلاف افکنان 16; فرجام اخروی اختلاف افکنان 16; فلسفه تأخیر عذاب اختلاف افکنان 13; مهلت به اختلاف افکنان 11، 13
اختلاف افکنی:
آثار اختلاف افکنی 10
امتها:
آثار تجاوزگری امتها 2; آثار تجاوزگری امتها ی پیشین 3; آثار جهل امتها ی پیشین 3; اختلاف دینی امتها ی پیشین 1; تاریخ امتها ی پیشین 1، 2، 3; توصیه به امتها ی پیشین 1; منشأ اختلاف دینی امتها ی پیشین 3
انبیا:
اتمام حجت انبیا 7; تبلیغ انبیا 7; عمل به تکلیف انبیا 7; موانع موفقیت انبیا 2; وضوح تعالیم انبیا 6; ویژگیهای تعالیم انبیا 6
اهل کتاب:
شک اهل کتاب صدراسلام 17; عوامل شک اهل کتاب 18
تجاوز:
آثار تجاوز 4
جامعه:
تجاوزگری جوامع 5; نقش جامعه 19
خدا:
توصیه های خدا 1; سنتهای خدا 11، 13، 14; عذابهای خدا 10; قانونمندی قضاوت خدا 12; نشانه های ربوبیت خدا 14
رشد:
آثار رشد 9
سنتهای خدا:
سنت مهلت 11، 13، 14
عذاب:
موجبات عذاب دنیوی 10
علم:
آثار علم 9; علم و عمل 8
عمر:
تقدیر عمر 15
کافران:
مهلت به کافران 14
کتب آسمانی:
شک در کتب آسمانی 17
گمراهی:
عوامل گمراهی 19
هدایت:
عوامل هدایت 19